Шаанда Таӊды Тывага ат-алдарлыг мөге Эникей Бай-Тайганың Көөп-Сөөкке чурттап чораан. Ол хомушкулар уктуг кижи чүве дээн. Алыс боду ядыы арат. Мөге Эникей Бээзи кожууннуң сураглыг мөгези.
Ооң иезин «Сыый-Баштыг» дээр. Бо эне база Хемчикке мөге-шыыраан кайгаткан. Ол тараа соктаанда, балазын чаңгыс холу-биле көдүрер, а шай хайындырган пажын чаңгыс холдап эзер. Аалынга күзүн бода сокканда, ооң сыыргаан, шээр мал сыыргаа ышкаш, өөнүң иштинге сывыра соп бээр.
Бир эвес эне инек саап олурган болза, инек сагдырбас, бустап-мөөрээн буганы, тура халааш, ойтур каггаш, ийи мыйызын черже киир идип каар, ол-ла.
Мөге Эникейниң хүрежирин хостуг хүрешке РСФСР-ниң спорт мастери Хомушку Хунажык оглу Киров, «Мөге Киров» салгаан. Ол 1933 чылда Бай-Тайганың Көөп-Сөөкке төрүттүнген. Ооң кыс дуңмазы Татьяна Социалистиг Күш-ажылдың Маадыры Кандан Үрүлениң оглу Улуг-оолдуң өөнүң ишти. А Үрүлениң ачазы мээң даайым Шыырап, «Эмчи-Хелиң». Ол Бай-Тайганың Кара-Хөл чурттуг.
Бир-ле хүн мөге Эникей кадайынга андазынын тутсуп алгаш, аът, шары орнунга боду чүткүп, чер чарып турган.
Аъттыг дүжүметтер чортуп кел чоруурун көргеш, Эникей кадайынга:
– Дөө ол аъттыг кижи биске чедип кээрге, андазыныңны хараган дөзүнче киир тудуптар сен – дээн.
Мээң кырган-ачам Манчын-Мээрең, ооң-биле кады аъттарлыг дөрт дүжүметтер чортуп кээрге, Эникейниң кадайы андазынын хараган дөзүнче шылый киир тудупкан, а мөге Эникей дөрт каът кажангыны (өг куру) үзе соп апарган.
Оон Эникей кадайынга «хорадап»:
– Чырык хүндүс, карааң согур бе? Хараган дөзүнче андазын тудуп канчаарың ол? – деп мегелеп аттынган.
Амдыы Манчын-Мээрең кырган-ачам баштаан дүжүметтерниң бирээзи Эникейни кээргеп:
– Аалывыстан ийи шарыдан ап алгаш, тарааң тарып ал, дуңмакым – дээш, оруун уламчылап чорупканнар.
Ядыы мөге Эникей бир чазын тараазын ынчаар дүрген тарып алган.
Дараазында чылда күскээр чайын мөге Эникей Моолдуң Соруктуг-Хаан аймааның наадымынга хүрешкеш, аймактың чарынныг чүвеге октатпаан. Арзылаң мөгезин октапкаш, тын менди дезип, Хемчикте аалынга чанып келген. Аймак мөгезин октаан Эникейниң бажын алыр чүве, тудуп эккелиңер деп каан дүрген чедер күштүг, чүглүг бижиктер каш-даа удаа Хемчиктиң Өөлет Бээзи кожууннуң нояны өгбем Базыр Үгер-Дааның Таңма төвүнге удаа-дараа кээп туруп берген.
Чеже чажырар боор, өгбем ноян Эникейни «өлүп калган» деп бижик чорудуптарга, Сорукту-Хаан аймак чүгле ынчан оожургаан.
Шынап-ла, удаваанда мөге Эникей меңгир (өкпе аарыы) аарыгдан аарааш, чок болган. Ол өлген соонда, көөрге, хөрээ муңгаш, ээги сөөктери тудуш болган. Аңаа дилги төрүп алган дижир.
Хемчиктиң бо ховар мөгези Эникейниң дугайында тоожу-даа бижип болур ийик. Ол шагда мөге Эникей чүгле Хемчикке эвес, бүгү Барыын Моолга сураглыг турган.
Амгы шагда ындыг мөгени тывары берге деп бодаар мен.
Шулуу Кара-Сал,
Кызыл хоорай.
“Шын” №32 2025 чылдың август 21