Август айда Кызылга Республиканың малчыннарының Наадым байырлалын эрттирер. Хөй-ле хемчеглер аразындан тыва хүреш маргылдаазын чон четтикпейн манап, улуг сонуургал-биле көөрлер. Ооң мурнунда чылдарда Наадымнарга шүглүп чораан мөгелерниң дугайында сактыышкыннарны номчукчулар сонуургаар чадавас.
Кожуун, суму бүрүзүнде чер-чуртун алдаржыдып, чаңгыс чер чурттугларының сонуургалын чаалап алган мөгелер хөй. Чонда тараан “Сүт-Хөл – мөгелер чурту” деп чугаада ужур-ла бар. Ук кожуунга ат-алдарлыг мөгелер чурттап чорааннар. Ында мөгелер ам-даа өзүп, сайзырап турар. Сергей Ынаажыкович Ооржактың парладып үндүрген номнарын номчааш, боданып олурарымга, Сүт-Хөл кожуундан шүглүп чораан мөгелерниң саны он ажыг, шаңналдыг черлерни ап чорааннар чээрби хире. Бодум чеден ажыг чыл чурттаан назынымда ат-алдарлыг мөгелерниң хүрештерин сонуургап көөр, чамдыктары-биле эдержир, чоок таныжар болгаш, бо сактыышкынны бижидим. Номчукчулар боттары база немей бижиирлер боор.
1960 чылдарда Бора-Тайга суурга чоннуң Көргү-Хелиң деп шолалап алганы 70 ажыг харлыг кырган-ачай чурттап чораан. Чогум адын Сундуй Ховалыг дижир чораан. Назыны улгаткан-даа болза, даштындан көөрге, мөге шинчизин салбаан. Тырың, чолдаксымаар дурт-сынныг, мойну биле бажы тудуш кылдыр көстүр. Кылаштап чорда көөрге, черни сирт-сирт кылдыр базып чоруур ышкаш. Тыва Улус Республика үезинде ол үш катап шүүлген. Кожавыс Моол Арат Республикага хүрешкеш, база шаңналдыг черлерни ап чораан дээрзин архив материалдары көргүзүп турар.
База бир солун мөгелерниң бирээзи Дарыжык Бады оглу Донгак. ТАР үезинде, 1928 чылда, Кызылга болган хүрешке шүглүп үнген. Ол өг-бүлези-биле Сүт-Хөл кожууннуң Чайлаг-Шөлге чурттап чораан. 1950 чылдарда Үстүү-Ишкинге машина-техника оруу турбаан үеде, чон чайын аъш-чемни аъттарга артып, а кыжын шанактыг аъттарга чүдүрүп алгаш, Суг-Аксындан дажыглап ап турганнар. Ынчан Өртең-Арыгга чурттап турган бис. Чер аразы ырак болгаш, суурдан үнген улус аңаа хонуп алгаш, эртенинде аал-оранынче улаштыр чоруптарлар.
Бир катап кыжын караңгылай бергенде, Дарыжык акый чедип келген. Суурдан шоодайларга далган-тараа сөөртүп үндүрүп олурда, чайындылыг дошче ойлуп кире берген. “Аъдым шанакты үндүр чүткүп чадаан. Шанактан аътты адыргаш, аңгы баглап кааш, шанакты бодум үндүр тыртып алдым” — деп чугаалап олурганын дыңнаан мен.
Чайгы үеде хөй чаъс-чайык болганда, Үстүү-Ишкин дажып, тереңней бээр. Ынчан Чамзылыг-Аксынга көвүрүг турбаан. Хемни кежип олурда, аъды кээп дүшкен. Дүшкеш, узун дынындан чедип алгаш, терең сугну колдукка чедир сүзүп чорааш, кежип келгенин база хөөреп чугаалаар. Шынап-ла, төрүмелинден мөге турганы көскү. Үстүү-Ишкин суундан улуг дашты көдүрүп үндүрүп келгеш, оваага салып каан. Сөөлүнде мөгелер ол дашты эмеглежип тургаш, деңзиледирге, 272 кил болган. Эрткен-дүшкен чон оваага доктаап, күчүтенниң эккеп салып каан дажын угбас-даа болза, дээп эртип турарлар.
Бодун көөрге, кончуг мөге-шыырак. Аңнап чоруур дээнде, өөнге сейнекти дөгергеш, бичии ыяш хумуң ишти хойтпакты ижинге холужа бээр ыйнаан дээш, ижипкеш чоруптар. Авам чугаалап олурар: “Өгге кирип келирге, хөнекке шай салып бээрге, төндүр ижипкеш, далганны тараа-биле булгап чипкеш, чоруй баар”.
Чүгле Сүт-Хөл кожуунда эвес, а бүгү республикада билдингир ат-алдарлыг мөгелерниң бирээзи – Семис-оол Борбак-Хүрең оглу Сарыглар. 1949–1950 чылдарда Кызылга болган улуг хүрештерге 6 катап шүглүп үнген. Бора-Тайгага авам суг-биле кожа чурттап, үнчүп-киржип чорааннар. Боду топтуг-томаанныг, биче сеткилдиг, өрү көрдүнмес кижи. Хүрешкен мөгелериниң дугайында айтырарга, мөге-шыырак, арга-дуржулгалыг мөге-дир деп тайылбырлай тыртып каар.
Ол чылдарда шүүлген мөгелерни, өске белектерден аңгыда, хол шактары-биле шаңнаар турган. Хол шактарын кижи бүрүзү багланып чорбаан. Суурга Семис-оол акый өөнүң иштинге, уругларынга хол шактарын эккеп бергенин магадап чугаалажырлар.
Өгге кирип келирге, “Мөге болганың чүдел, даай?” – деп айтырарга, чудуруктангаш, билектерин көргүзүптерге, ооң салааларының сиирлери адырылгаш, аңгы-аңгы көстүр-ле болгай. Мөге кижиниң улуг салаазы ышкаш чаңгыс калбак сиир көстүр. Ол хире күштүг холдар сегирип алганда, тутканын кайыын салыр. Аъттан ушкаш, бертине бээрге, эмнелгеге рентген аппарадынга хөрээн тырттырарга, ээгилери тудуш болган деп чон чугаалажыр. Көрген эвес, та кандыг хевирлиг тудуш болган.
Республика чергелиг хүрештерге шаңналдыг черлерни ап чораан Суг-Аксы чурттуг мөге Кошкар-оол Ондарның хөрээнде эзир чуруу бар. Девип чорда көөрге, эзир ужуп чоруур ышкаш сагындырар.
Бора-Тайгадан Ашак-оол Ховалыг кожуун деңнелдиг хүрештерге доктаамал киржир. Узун шилгедек мага-боттуг, хүрежи бергенде, эгин содаандан тудуп алгаш, силгип-силгип, узун буттары-биле удурланыкчызының буттарындан илбектээш, ойтур идиптер. Кончуг дүрген хүрештиг мөгелер дугайында хөйнү бижип болур.
Мөге кижи уктуг, ада-өгбезин дөзээр деп чугаа бар. Кожуунда улуг маргылдааларга шүглүп чораан өгбелерин салгап алган аныяк мөгелер бар. Олар чүгле тыва хүрешке эвес, а өске-даа хевирлеринге шаңналдыг черлерни ап чоруурлар. “Сүт-Хөл – мөгелер чурту” деп чугаа ам-даа бадыткаттынып турар.
Дамдынчап ХОВАЛЫГ, күш-ажылдың хоочуну.
Кызыл хоорай.
"Шын" №55, 2023 чылдың июль 26