Улустуң аас чогаалы дээрге чоннуң мерген угааны, амыдыралының дуржулгазы, байлак болгаш онзагай чечен чогаалдың кавайы, уран-чечен дөзү. Өгбелерниң биске дамчыдып берген ол эртиневисте, чоннуң салгалдан салгалче дамчып келген эң дээре чаңчылдары, ёзулалдары, сагылгалары сиңниккенин медереп билир бис. Амгы үеде өөреникчи ажы-төлүвүс төрээн дылынга шоолуг-ла чугаалашпас апар чыдарын улус эскерип турар. Ындыг дүвүренчиг байдалды чавырылдырып, ооң-биле чергелештир чонувустуң чараш ёзу-чаңчылдарын, улустуң байлак аас чогаалын аныяк-өскен билип ап, төрээн дылынга сонуургалы калбарып, ону амыдыралынга ажыглаар сорулгалыг мөөрейни эрттирип турарын демдеглезе чогуур.
Тыва чечен чогаалдың бир дөзү улустуң аас чогаалы болганда, школачылар аразынга болуп турар мөөрейлер оларның тыва дыл, төрээн чогаал кичээлдеринге алган билиглерин быжыктырарынга дузалыг болуру чугула болгаш маргыш чок. Өөреникчилерниң часкы дыштанылгазы эгелээр мурнунда, март 21-де, Кызыл хоорайның школаларындан өөреникчилер «Аас чогаалдың тергииннери» деп хоорай чергелиг мөөрейге чыглып, улустуң аас чогаалының нептереңгей хевирлерин: үлегер домактарны, тывызыктарны, йөрээлдерни, кожамыктарны, тоолдарны билир талазы-биле хоорайның 12 аңгы школаларындан өөреникчи оолдар, кыстар мөөрейлешкен.
Жюри кежигүннери: журналист, чогаалчы Александр Шоюн, Тываның гуманитарлыг болгаш социал-экономиктиг тускай шинчилелдер институдунуң аас чогаал секторунуң эртем ажылдакчызы Арина Дугаржап, ТР-ниң артизи, улустуң хөөмейжизи Шончалай Ооржак-Чооду, Тываның улустуң, РФ-тиң школаларының алдарлыг башкызы Валентина Домур-оол, ТР-ниң Национал школа хөгжүдер институттуң этнопедагогика адырының кол специализи Снежана Ондар, Национал школа хөгжүдер институттуң этнопедагогика адырының кол специализи Эмма Элбек оларның киржилгезин сайгарып үнелээн.
Школалардан чыылган аас чогаал бөлүктери тускай аттарлыг, кыйгырыг-девизтиг, программазында тоолдары кирген тоолчу өгбелер Баазаңай Түлүштүң, Бичен Салчактың, Чанчы-Хөө Ооржактың, Тевек-Кежеге Кара-Монгуштуң дээш өскелерниң-даа дугайында чыылганнарга допчулай дамчытканы онзагай болган. Ол дээрге ат-сураглыг тоолчуларны үнелеп, сактып ап турарының эки чижээ. Үези кээрге, улуг тоолчулар дугайында билзе чогуур медээлерни боттарының салгалдарынга дамчыдып шыдаар апаар. Салгалдар аразында харылзаа мындыг байдал-биле быжыгар.
Мөөрейге киришкен бөлүктерниң чамдыызы көрүштүг болгаш аянныг кылдыр белеткээн тускай дептер-номчугашты дужааганын жюри кежигүннери онзазынып демдеглээн. Чижээлээрге, М. Бухтуев аттыг 1 дугаар школаның 8-ки клазының өөреникчизи Дима Ондарның Тевек-Кежеге Эрелчинович Кара-Монгуш тоолчунуң дугайында кылган дептериниң көрүштүүн магадаан. Тоолчу өгбе дугайында бижээн медээлерин парлааш, чараш чурук каасталганы угулза хээлеп кылган. Оларның удуртукчу башкылары Ч.Д. Конгар, А.К Ондар ѳѳреникчизинге аас чогаалдың тоол хевиринге сонуургалын оттуруп, чугула билиглерни дамчыткан-дыр.
Мөөрейге ат-сураглыг тоолчулар дугайында көрүштүг болгаш чараш көргүзүг-таныштырылгаларны допчузу-биле кылгаш, чыылган өөреникчилерге, башкыларга, жюриге көргүскен. Чанчы-Хөө Ооржактың дугайында 5 дугаар гимназия (удуртукчу башкызы А.О. Хаплак), Тевек-Кежеге Кара-Монгуш тоолчуну 1 дугаар школа (удуртукчузу Ч.Д. Конгар), Баазаңай Түлүш ѳгбениң дугайында 17 дугаар школа (удуртукчузу Ш.Г. Домбаа), Бичен Салчак дугайында (удуртукчузу Ч.С. Саая) таныштырган. Ол көргүзүглер аас чогаал талазы-биле школачыларга немелде билиглер болуп артар.
«Аас чогаалдың тергииннери» мөөрей үезинде төрээн дылынга чугаа-домааның чедингирин, угаан-медерелиниң ханы бодамчалыын, уран талантызын көргүскен школалар барынга чоргаарландывыс. Бирги черге төлептиг болган аас чогаал бөлүүнге киржип турган 12 дугаар школаның тос өөреникчизиниң чиге-дорт, өткүт-чараш, бүзүрелдиг дидимин база дурт-сынынга таарыштыр кеттингенин демдеглээр бис. Кымнарыл ол дээрге сески классчылар Аңчы-Каралдай Докан-оол, Адыгжы Монгуш, Дамир Намчыл, Сайын-Белек Ондар, Намзырай Салчак, Дугар Сарыглар, чедиги классчылар Комбу Куулар, Адыяа Хомушку-дур. Бо бөлүктү башкылары В.Д. Ондарның, А.Б Ооржактың белеткеп кааны дыка-ла онза болду!
Ийиги черге тѳлептиг болган 20 дугаар школадан бөлүк: Айда-Сай Байкара, Күдер Монгуш, Аюш Ламажап, Начын Ооржак (9 кл), Пар-Хоо Донгак, Чайыр Ондар, Алдын-Херел Оюн, Найдан Ооржак, Олча Өпей, Алтана Шагирова (8 кл). Удуртукчу- зу — Снежана Ооржак. Оларның аас чогаал талазы-биле тода чараш үнүүшкүнү, сцена болгаш чугаа культуразы, аянныг, көрүштүг кеттингенин жюри эки деп үнелээн.
Үшкү черни ийи школа бөлүктери чаалап алганнар: 16 дугаар школадан алдыгы классчылар — Лариймаа Донгак, Соян Кара-Сал, Александра Куулар, Дүгер Монгуш, Иланна Сарыглар, Долума Чигжит, Темирлан Хомушку, Сонам Шаравии, Айдаш Шыдыраа база тоску классчы Идегел Соян. Удуртукчузу Ч.Б.-Д. Салчак. 9 дугаар школаның ийи бѳлүктен тургустунган киржикчилери: бирги бѳлүк — Алдар Ажы, Долума Монгуш, Энерел Шагжы, Байыр-Белек Шожул-оол (6 “б” кл), Найдан Иргит, Намзырай Иргит, Сүктер-Шимет Ондар, Санчай Сат, Владимир Соян (8 “б” кл) база Церин-Долма Монгуш, Айдыс Очур. Удуртукчузу — С.Ч. Шулуу-Маадыр. Оларның йөрээлдерни, кожамыктарны күүсеткени, «Амыр-Санаа» деп тоолчургу чугааны сценажыдып көргүскени эки деп үнелеткен; ийиги бөлүкте өөреникчилер Тамерлан Аннай, Күдер Монгуш, Айслу Монгуш, Ай-Чүрек Салчак, Аррована Саая, Айырат Самдан, Арыя Хомушку, Шоваа Чамыян, Артыш Шомбул, Динара Шойжап (6 “г” класс). Олар аас чогаалдың багай эвес күүседикчилери болганнар. Удуртукчузу А.Л. Ховалыг.
Мөөрейге тиилээннерниң аразында тускай номинацияга төлептиглерни база демдеглээри чугула. Ол дээрге «Чогаадыкчы көрүш» деп үнелелге 1 дугаар школа бөлүү (удуртукчу башкызы Ч.Д. Конгар), «Тиилелгеже чүткүл» деп үнелелге төлептиглер: 17 дугаар школа (удуртукчузу Ш.Г. Домбаа), 18 дугаар школа (удуртукчузу Ч.С. Санаа).
«Аас чогаалдың тергииннери» мөөрейниң айтырыг-харыы (викторина) кезээнде чамдык айтырыгларга өөреникчилерниң харыылаарынга бергедээшкиннер төрээн дыл, чогаалга эвээш шактар берип турарындан хамааржып турар деп санаар бис. Төрээн дылынга чер-чуртувустуң ат-сураглыг кижилерин адаарынга бергедей бээр ажы-төлүвүс бары муңгаранчыг. Чүге дизе шактар эвээш көрдүнген. Ылаңгыя амгы үениң сургуулдарының төрээн дылын билири нарыыдап келгенде, школаларга тыва дыл, чогаал башкылаарының шактарын болдунар шаа-биле көвүдедирин үстүнде харыысалгалыг черлерден дилээри чугула айтырыг апарган.
Хоорай чергелиг «Аас чогаалдың тергииннери» мөөрейге школачыларны эки утка-шынарлыг, өөредилге, кижизидикчи угланыышкынныг белеткээн төрээн дыл башкыларынга өөрүп четтиргенивисти илередип, моон-даа соңгаар чогаадыкчы чедиишкиннерни күзедивис.
/ Э.К. ЭЛБЕК, Кызыл хоорайның төрээн дыл башкыларының методкаттыжышкын удуртукчузу.
/ С.Ч. ШУЛУУ-МААДЫР, улусчу ужурларның хоочун башкызы, «Аас чогаалдың тергииннери» мөөрейниң эгелекчизи.
Чурукту авторнуң архивинден алган.
“Шын” №13 2025 чылдың апрель 10
