Дайын — кижи төрелгетенниң төөгүзүнде эң-не коргунчуг каржы чүүлдүң бирээзи. Кандыг-даа дайынның уржуундан хоорай, суурлар, харын-даа күрүнелер хоозурап, муң-муң улуг-бичии кижилер амы-тынындан чарлып, ажыл-агыйлар, амыдырал сандарап, кемдеп-кергээн чоок кижилерин чидирген улус, өскүс арткан ажы-төл түрегделдиң ыы-сыылыг аспаандан үнериниң бергезин төөгүден билир бис.
1941 чылдың июнь 22-де фашистиг Германия оор езу-биле Совет Эвилелинче халдааш, дөрт чылдың дургузунда каржы эжелекчи үүлгедиглери-биле бүдүн хоорай-суурларны өрттедип, тайбың улуг, бичии кижилерни боолап, эттеп-соп, хилинчектеп, кырып турган болгай. Ынчалза-даа чон Төрээн чурту Совет Эвилели дээш дайзынга дүжүп бербейн, удур тулчуп, эрес-дидимин көргүскен. Улуг чурт — Совет Эвилелинге, ооң ажыл-ишчи чонунга диргелип келген дайын-чааны акы-дуңмалышкы чурттар, чоннар боттарынга таварышкан айыыл-халап дег медереп билип, харам чокка дузаны кадып, дайзынга удур тулчур дээш, чоруп турганнар. Бистиң тыва чон өске чоннар-биле бир дөмей эрес-дидим оолдары, кыстары эки турачы дайынчылар болуп немец-фашистерге удур тулчуру-биле өргүүделди Тываның Революстуг Намының Төп Комитединче бижээш, 1943 чылдың сентябрь 1-де 200 ажыг кижи аъттанып, алдарлыы-биле чаалашканнар. Тыва Арат Республиканың чону "Бүгү чүвени фронтуга" деп кыйгырыгга дарый бөлүк-бөлүү-биле дузаламчыны Кызыл кош кылдыр чыып чорудуп турганын төөгүде тодаргай айытканын билир ужурлуг бис. Амгы салгал өгбелеривистиң кайгамчык маадырлыг чоруун магадап, хүндүлеп, олардан үлегерни алырлар.
Ада-чурттуң Улуг дайынынга бистиң Чадаана сумузундан чеди эки турачы киришкен. Оларның ийизи Амаа Бөдүрүкүевна Монгуш, Севил Матпаевна Ооржак— чер-чуртунуң, чонунуң чоргаар, маадырлыг кыстары чүс-чүс дайынчыларны өлүмден амы-тынын камгалап, эмнеп, санитар кезээнге шериг хүлээлгезин тулган эки күүсеткеннер. Тыва санинструктор кыстарның буянныг ачы-дузазын дайын шөлүнге балыгланган аңгы-аңгы полктарның, дивизияларның дайынчылары алганын боттарының командирлеринге чугаалап, өөрүп четтиргенин дамчыдарын дилеп турганын командири капитан Кечил-оол оларга чоргаарланып чугаалаар турган. Эрес-дидим санитар тыва кыстарывыстың кашпагай, коргуш чогун казах дивизияның дайынчыларының командири Ахмеджанов: "Тыва санитарлар тергиин кашпагай, херек болза хаакты кеткеш, аътты мунгаш, харын-даа танкыны башкарыпкаш, балыг-бышкын дайынчыга дуза кадар чүреккир кыстар ол чорду" — деп үнелээн дээр. Ол дээрге бистиң өгбелеривистиң кижи магадап ханмас маадырлыг чоруу-дур. Бис оларга чоргаарланып, мөгейип чоруур бис.
Мен 1970 ажыг чылдарда школага өөренип тура, эки турачы чаңгыс чер-чурттугларывыс Амаа Монгуш, Семис-оол Куулар-биле ужуражылгалардан чыда калбайн, дыка сонуургап дыңнаар турган мен. Амаа Бөдүрүкүевна бодунуң дугайында чугаалаарындан эпчоксунар, ынчалза-даа мерген угаанныг кижизиг болганындан өөредиглиг чүүлдерни чугаалаар чораан. Бир тулчуушкун соонда балыгланган дайынчыларын айыылдан чайладып турда, хараган артындан дөрт фашист билдиртпейн көстүп келгенин ол эскерип каан. Ам канчаар-даа арга чогун билгеш, эш-өөрүн бодапкаш, балыгланган дайынчының автомады-биле бүлгүртүр адыпкан мен дээр. Оларны адар мурнуу чарыында, каш секунда иштинде, дайзын-даа болза база кижи ышкажыл деп бодал ооң бажынга киргенин сактып олурар хоочун ийин. «Дайзыннарны адыпкаш, кезек үеде холдарым сириңейнип, корга берген мен. Чүге дээрге ада-ием мени кижиже ок-чепсек арныр хамаанчок, каржы сөс сөглевес деп кижизидип чораан болгай, уругларым»– деп олурар чүве. Бодум башкылай бергеш, маадырлыг эки турачы өгбени чалап, клазым өөреникчилери-биле ужуражылганы кылган мен. Уруглар ооң чугаазын дыка сонуургап дыңнааннар. Дидим дайынчы өгбеден хөй айтырыгларны уруглар салып, дайын дээрге эң-не коргунчуг чүүл-дүр деп чүвени билген болганнар. Оон аңгыда, хары черге чорааш, кижилер-биле найыралдыг, хүндүлээчел, улуг улустуң чагыг-сүмезин дыңнап хүлээп алыр болза, эки деп уругларны сургаар чаагай энерел сеткилдиг өгбевис чораан. Амаа Бөдүрүкүевна ол чугаазынга бадыткал кылдыр дайын үезинде безин чаңгыс суму чурттуг дайынчы угбазы Севил Матпаевнаны хүндүлээр, чугаазын дыңнаар чораанын айтыр турганын ынчан чаптап магадаан мен. Амаа Бөдүрүкүевна Монгуш дайындан тиилелгелиг чанып келгеш, төрээн чериниң сайзыралынга киржип, сумунуң уруглар садын эргелекчилеп, кижизидикчи башкылап, поварлап дыка хөй чылдарда ак сеткилдиг ажылдап чорааш, хүндүлүг дыштанылгаже үнген. Ада-чурттуң Улуг дайынының киржикчизи, эки турачы алдарлыг дайынчы өгбевис Амаа Монгуш 1977–1978 чылдарда дайзындан хосташкан черлери – Украинаның хоорай, суурларын сонуургап чедип чораан. Бөдүүн украин чон бодунуң хостакчыларын аажок хүндүлээннер. Эки турачы маадыр тайбың үеде Украинаның сайзыраанын, бай-байлаан магадап ханмаан.
Өгбевисти дайын-чаага көргүскен маадырлыг чоруу дээш хөй янзы дайынчы медальдар, хүндүлел бижиктер, Улуг Тиилелгениң юбилейлиг медальдары-биле шаңнап мактаан. Оон аңгыда, тайбың үеде үре-түңнелдиг ажылы дээш Тыва Чазактың, кожууннуң улуг шаңналдарын алгылаан. Амаа Монгуш «Тыва Республиканың аныяктарының алдарлыг дагдыныкчызы» деп аттың эдилекчизи, хөй ажы-төлдүг маадыр, буянныг ие болуп чонунга төөгүде арткан.
Тываның он маадыр санинструктор кыстары-биле эгин-кожа, эл-хол болуп, кады дайзынга удур демисежип чораан Севил Матпаевна Ооржак — бистиң Чадаана сумувустуң маадырлыг өгбелериниң база бирээзи. Ол дайын мурнунда Москвага Чөөн чүк улустарының университедин дооскаш, күш-ажылчы базымын Таңды кожуунга херээжен чон-биле ажылдан эгелээн. Севил Матпаевна төрээн дылындан аңгыда, орус, хакас, алтай, моол дылдарны эки билир чораан. Дайын эгелээнде, акы-дуңма орус чонга боттуг дуза чедирер күзелин илереткен эки турачы дайынчы кылдыр чорударын чөпшээредип, беш катап өргүүдел бижээн. Харын-даа дайынчы танк кезээнге-даа баарынга беленин бадыткап, механиктерниң түр курузунга база өөренип турган. Кайгамчык маадырлыг өгбевисти эки турачы кыстар, оолдар угбавыс деп хүндүлээр чорааннар. Эрес-дидим дайынчы санитар Севил Ооржак бодунуң тыва аъттыг эскадронунуң дайынчылары тываларның кадыкшылы, амы-тыны дээш улуг харыысалга менде деп миннир чораан. Ол эң-не берге черлерже боду хайгыылче үнер, өлүм кызап келген дайынчыны камгалап, эмнээринге дуза кадарда, баштай-ла баар чораанын тыва эки турачылар дугайында материалдардан билип ап болур бис. Тулчуушкун үезинде октар кырындан үзүктел чок ужуп турда, үңгеп-союп чорааш, балыгланган пулеметчу Саваар-оолду, салбыр командири Монгуш Сундуйну эмчи пунктузунга эккеп, өлүмден камгалаан. Херек таварылгада балыгланган дайынчының автомадын чүктепкеш, немец фашистер-биле аткылажып-даа турган. Шак-ла ынчаар дидим дайынчы санинструктор өгбевис чеди дайзынны чок кылган. Партийжи, нам кежигүнү коргуш чок Севил Матпаевнаны немец снайперниң огу будунче балыглаптарга-даа, дайзыннарга удур демиселин уламчылап, маадырлыг чоруун көргүскен. Ооң ындыг дидим, эрес-кашпагайын, берге байдалдан үнер арганы дүрген тып алыр эскериичелин, дайынчыларны башкарып болур арга-шинээ барын командири өөренип көргеш, салбыр командиринге томуйлаан. Ол шериг хүлээлгезин тергиин эки күүседип, Дубно, Ровно хоорайларны, Ровно областың хоорай, суурларын алдарыы-биле хосташкан маадырлыг өгбевис болур. Севил Матпаевна Ооржак катаптаттынмас дайынчы эрес маадырлыг чоруу дээш база тайбың үеде чер-чуртунуң сайзыралынга киирген үлүг-хуузу, чедиишкиннери дээш хөй санныг медальдар, хүндүлел бижиктер, Тыва Арат Республиканың "Республика" ордени-биле шаңнаткан.
Маадыр өгбевис дайын соонда, Күрүнениң айыыл чок черинге, прокуратурага, СЭКП обкомунга секретарь-машинакчылап ажылдап чорааш, пенсияже үнген.
Бистиң сумувустуң алдарлыг дайынчы санинструктор өгбелери Украинадан аңгыда, Польшаны, Венгрияны, Австрияны, Чехияны хосташкан эрес-дидим дайынчыларның Кызыл тук болгаш Суворов орденнери-биле шаңнаткан полктуң дайынчылары чорааны аныяк салгалга чоргаарал болгаш магадап ханмас өөрүшкү болуп чоруур.
Коргуш чок, маадыр санинструктор өгбелеривистиң топтуг мөзү-шынары, маадырлыг чоруу чалыы салгалдың патриотчу хөөнүн оттуруп, быжыг тура-сорукту, шиитпирлиг чорукту хевирлеп, сайзырадып чоруур дизе, частырыг болбас. Амгы үеде ооң чижээнге бистиң Чылгычы Чимит-Доржуевич Ондар аттыг Бажың-Алаак ортумак школазының доозукчулары тускай шериг операциязында хөй кижи киржип турар. Ылаңгыя доозукчувус Елена Евгениевна Кунчун 2024 чылда бир чыл дургузунда ортумак эртемниг шериг эмчиниң хүлээлгезин кончуг эки күүсеткеш, төрээн чериниң кожуун эмнелгезинде улаштыр кызымак ажылдап чоруур. Еленаны эрес-дидим чоруу, шериг эмчиниң хүлээлгезин эки билири, ажылынга бердингени дээш, шериг командылал чери «Шеригге шылгараңгай чоруу дээш», «Балыгланганнарны камгалааны дээш" деп медальдар-биле шаңнаан. Эрес-дидим санинструктор Амаа Монгуштуң адын Бажың-Алаак ортумак школазының бичии уруглар организация- зы — дружиназы хөй чылдарда эдилеп келген. Ол ниитилел уругларның кижизидилгезинге, сайзыралынга улуг рольдуг болганын үстүнде чижектер бадыткап турар.
Маадырлыг өгбелеривис Амаа Монгуш, Севил Ооржак сумувустуң төөгүзүнде дидим чоруктуң мөңге "алдын" арыннары болуп артканнар, а чалыы салгал төөгүнүң чаа арыннарын уламчылаар дээрзинге чаңгыс чер чурттуглары хоочуннар бүзүрээрлер.
Шолбана САРЫГЛАР, хоочун башкы.
Бажың-Алаак суур, Чөөн-Хемчик кожуун.
Чуруктарны интернет четкизинден хоолгалаан.
“Шын” №13 2025 чылдың апрель 10