Делегейде чон бүрүзүнде маадырлар бар. Олар чону, чери, ажы-төлү дээш амы-тынын артынга каггаш тулчуп, чоннуң легендазы апарганнар. Кандыг-даа чурттуң дайынчыларының кылган маадырлыг чоруун өске чурттуң төлээлери билбес болгай. Ылаңгыя тыва араттар база чуртунуң, чонунуң аас-кежии, хосталгазы дээш дайзыннарга удур маадырлыг дайылдажып чорааннар.
Чижээлээрге, Робин Гуд – ортаа чүс чылда англи чоннуң билдингир сурагжаан маадыры. Чаагай сеткилдиг баштыңчы бодунуң бөлүү-биле хып дээн аныяк үезинде бай-шыырак улусту үптеп, ядыы чонга оларның өнчү-хөреңгизин үлеп берип чорааш, хөйге билдингир номнарның, ырыларның, киноларның болгаш мультфильмнерниң тоолчургу маадыры апарган.
Тываларда база ындыг маадырлар бар болгай. Аңаа, алдан-маадырлар ышкаш, оюн уктуг өгбевис Оюн Дартаакыны хамаарыштырып болур. Ол өске кожууннарның араттары-биле кады тыва байларның мал-маганын хунаап алгаш, тос кожууннуң араттарынга үлеп берип чораан. Кажан Тывага чиижең манчы-кыдат база орус чиижең садыгжылар тыва араттарны үптеп, дорамчылап турда, тыва араттар-биле кады оларга удур тура халчып үнген.
Тывага хамааты дайынының үезинде
Чонда нептерээн чугаа-биле алырга, поляктар Домнинниң чоогундан Сусанинни тудуп алгаш, оларга суурже орукту айтып бээрин негээннер. Тараачын чөпшээрешкеш, баш бурунгаар орус хаанны сагындырары-биле, күдээзин чорудупкаш, боду чүнү-даа каразывайн турар поляктарны өске орукче эдертип аппаргаш, дорт-ла малгаштыг тулаага дүжүрген.
ТАР тургустунуп, тайбың үеде чаа-ла сайзырап олурган Тыва Республиканы чок кылгаш, Мурнуу Сибирьни кызылдардан хостааш, ак генерал Бакич бодунуң эрге-чагыргазын Россияга тургузар сорулгалыг келгеш, Суг-Бажынга тулчуушкунунга чылча шаптырган. ТАР-ны камгалап алганы канчаар-даа аажок улуг ужур-уткалыг болуушкун болган. Бир эвес Дартаакы Оюн Суг-Бажының Өл-Арыгның тулаазынга аг-шериглерни күжүн суларатпаан болза, 4 муң ажыг кижи халдап кээрге, Суг-Бажынга кызыл партизаннар тиилелгени чедип ап шыдавас турган. Шак ынчаар ынчангы Суг-Бажынга, ам болза Кочетов суурга, ТАР-ны камгалаан, Тывага болгаш Мурнуу Сибирьге хамааты дайыны төнген.
Ынчангаш Оюн Дартаакының маадырлыг чоруу англи чоннуң маадыры Робин Гуд болгаш орус тараачын Иван Сусанинге аажок дөмей.
Ол ышкаш Түметей Доктугу оглу Оюн 1944 чылда Ровно хоорайны хостаарынга эрес-дидим маадырлыг чоруун көргүскен. Аңаа эрес-дидим чоруу дээш Совет Эвилелиниң Маадыры атты тыпсыр дугайында дилегни чок апарганда киирген. Ол Совет Эвилелиниң маадыры Александр Матросовтуң маадырлыг чоруун катаптаан.
Солдаттың адазы
Салим Оюннуң төөгүзү "Солдаттарның адазы" деп совет кинода дайын үезинде оглун дилеп чоруп каан грузин солдаттың адазы ышкаш. Ол чүгле эки түңнелдиг болган. Дөрт ай иштинде 47 харлыг тыва кижи Украинада туттурган оглун эгидип бээринге дузалажыр кижилерни Россия болгаш Тыва иштинге дилеп чорааш, 2022 чылдың октябрь 29-та дайынга туттурган шериглер солчулгазы-биле оглун Санчаа Оюнну эгидип алган болгай. Оон улаштыр-ла 2 чыл дургузунда эки турачы болуп, ТШО-га читкен бистиң шериглеривисти дилеп чораан. Ооң дузазы-биле үш дайынчыны төрээн чуртунче эгидип алган. 2025 чылдың май 8-те Салим Оюн ТШО-га маадырлыг чоруун уламчылап, Россияның 300 ажыг дайынчыларын тулчуушкун болган айыылдыг черден бир өске черже организастап үндүрүп, дайынчы даалгазын күүседип чорааш, маадырлыы-биле амы-тынындан чарылган.
Бо маадырны эки турачы Седен-оол Оюнга дөмейлеп болур. Ол 1945 чылдың май 8-те Берлинге Тиилелгеге чедир бир хонук артканда маадырлыы-биле чок болган. Салим база улуг өгбези ышкаш дайзыннарның холундан май 8-те амы-тынындан чарылган.
Бо муңгаранчыг медээни 2025 чылдың май 10-да Салимниң Барыын-Хемчик кожуун чурттуг дайынчы эжи Самбуу меңээ телефон дамчыштыр бир дугаар дыңнаткан:
– Украинадан долгап тур мен. Оюн Салимниң өөнүң иштиниң телефонунуң дугаарын билир силер бе?
– Билбес мен, оглум, эртенгиниң даң бажында мээң телефонумну канчап тып алгаш, долгап турарың ол?
– Салимниң телефонун ажыдыптарымга, ТШО-да оглун дилеп турган дугайында материалыңарда бижээн боорга – деп харыылады. Оон дораан дайынчыдан айтырдым:
– Салимниң өөнүң иштиниң телефонун чүге айтырып турарыңар ол?
– Салим-биле кады дайынчы хүлээлге күүседип чордум, эрес-дидим, коргар чүвези чок кижи болду. 2025 чылдың май 8-те фронтунуң мурнуку шугумунга дайынчы даалга күүседип, балыгланган шериглерни дайын шөлүнден үндүрүп, айыыл чок черже чедирип тургаш, амы-тынындан чарылды. Бодум балыглангаш, госпитальда чыдыр мен – деп дамчытты.
Кожуунувустуң даргаларынче Салимниң дугайында дыңнаткаш, интернет четкизинге төрелдери билип алыры-биле, дораан бижидим. Госпитальда чыдар Тывам оглу эки сегип кээрин күзээш, эжиниң дугайында дыңнадыгны кылганы дээш четтиргенимни илереттим. Өг-бүлелиг дайынчы болду.
Бо адашкыларның дуңмазы, Украинага чок болган маадырывыс, Экерниң кырган-ачазы Тыртыг-оол Таржаа оглу Оюн база дайынчы. Ол көрей дайынының киржикчизи. Экерниң ачазы ИХК-ге хүлээлгезин күүседип тургаш, амы-тынындан чарылган болгай. Олар шупту күштүг шериг кезектеринге дайынчы хүлээлгелерин күүседип чорааннар.
Ада-чурттуң дайынында Шумов алышкылар ышкаш, Салим, Сайын, Экер суглар дайынга киржип чорааннар. Бай-Хаак суурга чаа ажыттынар школаны «Салим, Сайын, Экер Оюн алышкыларның» ады-биле адап, мөңгежидер болза, төлептиг деп бодаар мен. Сарыг-Сеп школазын канчап «Шумов алышкылар» кылдыр адаан-дыр. Маадырларның ады мөңгеде дириг чурттаар ужурлуг.
Сергей Оюн.
Таңды кожуун.
Авторнуң чуруктары.
“Шын” №24 2025 чылдың июнь 26
