Өгбелерниң эрткен болгаш амгы үеде мөөңнеп алган эң дээре чаңчылдарын болгаш ёзулалдарын байлак дуржулгазын ажыглап тургаш, өзүп орар салгалды угаан-медерел, ниити сайзырал, мөзү-шынар талазы-биле төлептиг кижилер кылдыр хевирлеп кижизидери чугула болуп артпышаан.
Шаандагы Даштыг-Хавак деп адап турган хоорайывыстың мурнуу талазында 35 дугаар өөредилге чылынче кирип турар бистиң 9 дугаар школавыста өөредилге эртемнериниң аразында «Улусчу ужурлар» кичээлдериниң ажык-дузазын ада-иелер деткип, амыдыралчы кичээлдер деп үнелеп турар. Черле ынчаш, улусчу педагогиканың айтырыгларын школаларда уругларга өөредип турарын эртем бүрүзүнде бичии-бичиилеп киирип турар дизе, хөөредиг болбас. Бо талазы-биле чорудуп турар өөредилге-кижизидилгелиг сорулгаларны допчулаарга мындыг:
– Школачыларны ада-өгбезиниң, ук-ызыгуурунуң төөгүзүнүң, оларның езу-чаңчылдарының дугайында быжыг билиглер-биле чепсеглеп, ол билиглерни амыдыралынга ажыглап билиринге өөретпишаан, үндезин чонувустуң мөзү-бүдүжүн сиңирген салгалды хевирлээр.
– Чоннуң эң дээре чаңчылдарын болгаш езулалдарын, улусчу педагогиканың байлак дуржулгазын ажыглап тургаш, өзүп олурар салгалды угаан-медерел, ниити сайзырал, мөзү-шынар талазы-биле төлептиг кижилер кылдыр кижизитпишаан, кожа-хелбээ өске-даа омак-сөөк улустуң езу-чаңчылдарын хүндүлеп билир, олар-биле эп-найыралдыг, бот-боттарын хүндүлежип билир кижилерни өөредип-кижизидер.
– Сургуулдарга долгандыр турар хүрээлелдиң баксыраанын билиндирбишаан, тыва чонувустуң бойдуска камналга-хумагалыг хамаарылгазын көргүскен езулалдарын өөредип, бойдуска ынакшылды, ону улам байлакшыдып сайзырадырынга, чөп ажыглаарынга өөредир.
– Ат-сураглыг эртемден-этнограф, ТР-ниң улустуң чогаалчызы Монгуш Кенин-Лопсанның «Тыва чоннуң бурунгу ужурлары» деп номун сайгарып тура, философия эртеминиң кандидады Байыр-оол Монгуш мынча деп бижээн: «Кижиниң чараш чаңы, сагыш-сеткил культуразы, шажын-чүдүлгези, сагыыр чаңчылдары, эрттирер езулалдары, идик-хепти аянныг кылдыр кедери, улуг кижилерни хүндүлээри, хензигбейни чассыдары, ак сеткилдиг болуру, ажыл-ишке хандыкшыыры, өг-бүлелерниң төрээн дылын ыяк билири болгаш төрээн чер-чуртунуң ёзулуг хамаатызы болуру ужур-чаңчылдың ыдыктыг негелделерин сагыыры-биле шуут холбашкан». Эртемден М.Б. Кенин-Лопсан номнарында чоннуң өөредиглерин албан сагыырын дүрүм-хоойлу кылдыр бирден-бирээ чокка тайылбырлап бижээни онзагай. Аныяк-өскенге угаан-сарыылдыг чагыг-суртаал эртемденниң өске-даа хөй-хөй ажылдарында илереттинген. Олар салгалдар дамчыыр мөңге өөредиглер болуп артар, оларны шиңгээдип ап, амгы-даа, келир-даа салгалдарывыс чер-чуртувустуң мөзү-бүдүжү чараш хамаатылары болур дээрзинге бүзүреливис улуг. Бо бижээн чүүлүмде ажы-төлүвүстү чараш чүүлдерге өөредип-кижизидерин чугулалап турар мен.
Кижизидилгеге салдар чедирер чүүлдерниң аразында уран чүүл база бар. Уран-чечен сөстүң, аңаа таарыштыр чогааткан чараш аялгаларның дузазы-биле ажы-тѳлүвүстүң сеткил-сагыжын байыдып, харын-даа төрээн дылын үнелеп билир уруг-дарыгның санын көвүдедип болур.
Ындыг буянныг кижилерге гимназиявыста ыры-хөгжүм, танцы-сам, школачыларның янзы-бүрү чогаадыкчы бөлүктериниң башкыларын хамаарыштырып болур. Алимаа Түлүш, Надежда Тыртык-Кара, Чечек Монгуш, Анзат Куулар, Сайзана Самдан, Светлана Монгуш, Шораана Оюн, Омак Тараачы, Вячеслав Валерьевич Манчин дээш өскелер-даа сеткил эми – чараш болгаш көрүштүг ыр-шоор, танцы-самы-биле школачыларны чүглендирип чоруурлар. Оларның аразында бот-тывынгыр композиторлар, ыры-шүлүктү-даа чогаадыптар, чараш аялга, онзагай самы-биле-даа хөйнү магададып, бодунуң билир онзагай салым-чаяанын өөреникчи ажы-төлге дамчыдып берип чоруур башкылар барын кижи магадаар.
Оларның удуртканы талантылыг өөреникчилеривис хоорай, республика, регион чергелиг янзы-бүрү көрүлделерге, мөөрейлерге эң дээди шаңналдыг черлерни ап турарынга башкылары-даа, ада-иелер-даа өөрүп турар. Чаа өөредилге чылында ындыг буянныг ажыл ам-даа үргүлчүлеп турар. Ооң-биле чергелештир школачыларывыстың дыл-домааның сайзыралы, төрээн дылынга хандыкшылы арай суларап турарын башкылар-даа, ада-иелер-даа эскерип, дүвүреп турары чажыт эвес.
«Тыва Республикага 2024–2033 чылдарда тыва дылдың хөгжүлдезинге күрүне деткимчезиниң эчис сорулгалары» деп Тываның Чазааның доктаал-саавыр төлевилелинде мындыг одуруглар бар: … «тыва чоннуң төрээн дылын чидирип эгелээн байдалын доктаадыр болгаш ажы-төлге төрээн тыва дылын дамчыдып бээриниң чогумчалыг байдалдарын катап тургузар…».
Салгалдарывыска төрээн дыл шактарын, «Улусчу ужурлар» кичээлдерин дээш тывалап чугаалажыр өске-даа кичээлдерни чугулалап көөр болзувусса эки. Ыры-хөгжүм кичээлдеринде төрээн дылывыска ырлажырынче кичээнгей салып, чер-чуртувустуң каас-чаражын алгап, ынакшылын илередип, езулуг дамыр-ханында сиңе берген чараш тыва дылынга саат чок ырлажып чоруур ажы-төлүвүстү өстүрүп, школа доостуруп алыр болзувусса, езулуг патриотчу мөзү-шынарлыг чараш салгалдар делгем амыдыралче үне бээр.
35 чыл оюн демдеглеп турар бистиң школавыстың элээн хөй башкыларын алгап-мактап бижип болур. Оларның бирээзи – ыры башкызы Айдың-оол Байлаңмааның чымчак сеткилдиг, дузааргак, ажы-төлге чылыг, чымчак хамаарылгазын, ажыл-ижинге харыысалгалыын, чогаадыкчы чоруун демдеглээр бодалдыг мен. Күш-ажылдың хоочуну, Тываның композиторлар эвилелиниң кежигүнү, РФ-тиң ниити өөредилгезиниң хүндүлүг ажылдакчызы башкының чогааткан аялгаларының саны 40 ажып турар. Чер-чуртунга ынакшылын илереткен чараш шүлүктерге онзагай уяранчыг аялгаларны чогаатканының чижээ: «Чуртум-шуглак», «Тожувус-тоожувус», «Кайгамчык-ла чараш Ондум», «Таңды-Тыва төлү мен», «Эйлиг-Хемим – Элдиг-Хемим» (Тываның улустуң чогаалчызы К.-К. Чоодунуң шүлүктери); «Чоргааранчыг Бай-Тайгам» (Александр Самданның); «Аяңгаты» (Орлан Монгуштуң); «Торгалыым»(Александр Натпит-оолдуу); школа, башкылар, эш-өөр дугайында шүлүктерге чараш аялгалар: «Тоску школам» (Чечек Сарыгларныы); «Бай-Тал суурум школазы» (Артур Айдың-оолдуу); «Эргим башкым» (Кара-оол Натпий-оолдуу); «Доозукчулар ыры» (Анна Ооржактыы); «Үжүглел», «Эштеримге», «Хүндүткелдиг төрелдерим» (Айлаңмаа Тойлунуу); «Педагогическая песня» (Ирина Белкинаныы) дээш оон-даа өске кайгамчык ырыларның дыңнаксанчыг аялгаларын чогаатканын кижи магадаар. Оларның аразында хөй чылдарда ажылдап турар школазының башкыларының шүлүктеринге аялгаларны база чогаатканы онзагай. 35 чылын демдеглеп турар гимназиявыстың ыдык ырызы «Тоску школа», «Доозукчулар ыры» (авторлары – школавыстың башкылары: Ч.А. Сарыглар, А.К. Ооржак) оларны онзагайлап, үнелеп демдеглээр ужурлуг бис.
Тываның улустуң чогаалчызы Кара-Күске Чоодунуң «Таңды-Тыва төлү мен» деп чоннуң ынак ырызының чараш аялгазын школавыстың талантылыг бот-тывынгыр композитор башкызы Б.Т. Айдың-оол бижээнинге канчап чоргаарланмас боор!
Ол чараш ырыны «Хөгжүмнүг байыр» теледамчыдылгаларынга бо-ла көргүзе бээрин кижи эскерер. Онза сөстерлиг болгаш аялгалыг ол ырыны арыг тыва дылга сеткилди өөртүп, таалады бээр кылдыр элээди оол Сергек Ооржак бистиң школавыска өөренип турган үезинде ырлап турганын билир бис. Ону чүге бижип турарымның чылдагааны база-ла төрээн дылывыска ынак, ооң хуулгаазын онза аялгаларынга хандыкшылдыг ажы-төлүвүстүң саны арбыдаар болза деп бодалдыг мен. Тыва чугаа-домак ырлар хевиринге база хөй дыңналып турзун дээн күзел-биле бо чүүлдү солунче бижээним ол.
Улустуң аас чогаалының шинчилекчизи, бистиң школавыска кезек үеде тускай курс башкылап турган чогаалчывыс Чап Чүлдүм мынча деп бижээн: «Улусчу педагогика амгы национал школаның өөредилге-кижизидилгелиг ажыл-чорудулгазының кол үндезинин тургузуп, ниити өөредилге системазында чаа угланыышкын, тускай адыр болуп, быжыг турушту ээлей берген. Улусчу педагогиканың кол өзээн чоннуң чаагай чаңчылдары, сагылга-езулалдары тургузуп турарында кандыг-даа маргыш чок. Бөгүнгү тыва школаны улусчу педагогика чокка, оон аңгылай көөрү болдунмас. Улусчу педагогикага, чоннуң чаагай чаңчылдарынга өөредилге-кижизидилге чорудулгазы моон соңгаар уруглар садигинден эгелээш, школа, тускай ортумак болгаш дээди өөредилге черлеринге, ол ышкаш башкылаашкынның мергежил бедидер курстарынга чедир үзүктел чок уламчылалдыг болур. Улусчу педагогиканың байлак дуржулгазы болгаш аргалары чүгле школада, башкылаашкында ажыглаттынып турар эвес, а өг-бүле кижизидилгезинде, ада-иелер ортузунда тарап нептерээн». Дыка-ла шын бижээн. Улусчу ужур-чаңчылдарны башкылаарынга төрээн дылывыстың үнези кедергей чугула. «Дыл болза кижиниң национал омааның дээди сүлдези болур» – деп, ат-сураглыг эртемден өгбевис, ТР-ниң улустуң чогаалчызы Монгуш Кенин-Лопсанның демдеглээни кончуг чүүлдүг. Төрээн дылывыска камналгалыг болуру – кижи бүрүзүнүң ыдыктыг хүлээлгези болгай. Ындыг турбуже, чылдан чылче дылывыстың чиңгине тыва сөстери бичиилеп чидип бар чыдарын дүвүрел-биле эскерип турар бис. Сөөлгү чылдарда амыдыралывыста, аравыста харылзажыр чепсээвисти – үндезин дылывысты чогуур деңнелге чедир сайзыратпайн, хумагалавайн турарывыс дүвүрелди оттуруп турар. Ынчангаш саглаңнашкан чечектер дег өзүп орар салгалывысты чараш болгаш уяранчыг, сеткилдерни сергедип кээр онза ыр-шоор дузазы, ооң сорунзалыг күжү-биле төрээн дылын сонуургай бээр арганы ажыглаар болза эки болур. Ооң тайлымы, салдары-биле ажы-төлүвүс төрээн дылынга сонуургалы күштели бээр чадавас, тыва дылынга ырлап турар, шүлүктерни чугаалап турар уругларның саны көвүдей бээр боор.
Светлана ШУЛУУ-МААДЫР,
Кызылдың 9 дугаар гимназиязының хоочун башкызы, ТР-ниң өөредилгезиниң алдарлыг ажылдакчызы.
«Шын» №78 2024 чылдың октябрь 12
