Февраль 14-те Тываның Көдээ ажыл-агый болгаш аъш-чем яамызының хуралдаар залынга Тываның ветеринария албаны 2024 чылда кылган ажыл-ижин түңневишаан, 2025 чылда салган сорулгаларын таныштырган.
Хүн чурумунче кирген айтырыгларның бирээзи — республиканың девискээринге ящур, бруцеллёз болгаш сибирь язвазынга удур мал тарылгазының ажыл-чорудулгазы. Бир чылдың дургузунда 141 бода малды, 38 шээр малды болгаш 3 бруцеллёзтуг ытты ветеринарлар илереткен.
Бүгү Тываның шупту малын чүгле 226 тускай специалист шинчилеп, аарыгларын чогуур үеде илередип, тарылга ажылын чорудуп турар. Аалдар аразы база ырак болуп турар. Ынчангаш мал эмчилериниң ажылы нарын болгаш чымыштыг. 2024 чылда 130 ветеринар ажылындан үнген. Кадрлар солчулгазы – 40 хуу деп илеткээн.
Мал-маган база кижи ышкаш хөй аңгы-аңгы аарыгларлыг болур. Оларның эң-не нептереңгейлери: сибирь язвазы, бруцеллёз, ящур, лейкоз, хламидиоз, туберкулёз дээш оон-даа хөй. Чүгле чаңгыс ящур аарыынга удур 280 769 баш чылгы малды тараан. Ол дээрге планның 90 хуузун күүседипкен. База ол ышкаш 1 сая ажыг шээр малга база тарылганы чоруткан. Ук тарылгалар-биле чергелештир шупту мал-маганга база аңгы-аңгы аарыгларга удур вакциналарны салып турган, улуг кичээнгей калчаа аарынче угланган. Айыылдыг аарыг Тываның найысылалының ыттарының аразынга эрткен чылдың төнчүзүнде хөлчок нептереп үнген.
“Ыттар долгандыр кижилерге улуг айыылды тургузуп турар. Калчаа аарыы халдавырлыг болгаш дүрген тараар деп чүүлдү эки билир бис. Бис ол аарыгны тодарадыры-биле, улуг ажылдарны чорудуп турар бис. Чурттакчыларны ыттарын эки хайгааралга алырын кыйгырып тур бис. Ээзи чок дөрт даванныг өңнүктеривисти түр үеде тургузар пунктуже ийи неделя дургузунда суп турар бис. Ол үе дургузунда ээлери ыдын сураглавас болза, удудур сыкыртыр ужурлуг бис. Бистиң албан тускай ыт чизелээр программаны ажылдап кылып турар. Административтиг хемчеглерни харыысалга чок кижилерге удур чорудар ажылдарны күштелдирериниң аргазы-дыр. База катап сагындырып каайн, республикада ыттарның хөй кезии черлик эвес, хайгаарал чок болуп турар. Олар бөлүглежип алгаш, аарыглар тарадырындан аңгыда, кижилерже база халдап турар“ — деп, Тываның ветеринария албанының удуртукчузунуң хүлээлгезин түр үеде күүседип турар Алексей Ооржак илеткээн.
Ниитизи-биле, Тыва Моол-биле кызыгаарлашкак болгаш, кожавыс күрүнеден чүгле азырал малдан эвес, а черлик амытаннардан база янзы-бүрү халдавырлыг аарыглар чыпшына берип болурунуң айыылы улуг деп хуралга кичээндирген. Ынчангаш мал эмчилери хай-халапты болдурбазы-биле, улуг күжениишкинниг ажылдап турарлар.
Оон аңгыда ветеринария албанының ажылдакчыларының эң кол угланыышкыны — мал бажын чизелээри. Оларның шуптузунга “биркалар”, “маркировкалар” салыр. Республикада азырал малдың 80 хуузу көдээ ишчилерге хамааржыр. Ол ышкаш аалдарның хөй кезии харылзаа чок черде чайлаглап, кыштаглап турар. Чедип алыры – нарын айтырыг. Федералдыг программаже шупту малдың баш санын киирип, чизелээр ажыл 2023 чылдың төнчүзүнден тура эгелээн. Ам ол ажыл адакталып турар дээрзин түңнел хуралга демдеглээн. Ол ажыл чүгле Тывада эвес, а бүгү чуртта чоруп турар. Ындыг-даа болза бистиң регион көдээ ажыл-агыйлыг болганда, ук чизе ажылынга моондактар бо-ла тургустунуп келир. Орук-суур айтырыындан аңгыда, мал-маган саны өзүп көвүдей-даа бээр, чок болза малчыннар ажылының аар-бергезинден малының бажын эвээжедип каапкан-даа болур деп мал эмчилери медеглээн.
Ол айтырыгга хамаарыштыр хуралга мал хөөр черлерниң айтырыын база көдүрген. Тывада тус чер эрге-чагыргаларынга мал хөөр черлер тургузар азы узуткаар ажылдарны хүлээткен. Ниитизи-биле, регионда 99 мал хөөрү бар. 2027 чылга чедир 75 хөөрнү узуткаар, чүге дизе хөй кезии кижиниң болгаш өске амытаннарның кадыкшылынга айыылды тургузуп турар. Алдынган анализтер бадыткап турар.
Ветеринария албаны бо чылын кол салдынган сорулгалары-биле база таныштырган. Бирээде, халдавырлыг аарыгларга удур ажылдарны улам күштелдирери, ылаңгыя кызыгаарда турар кожууннарның девискээринге. Ийиде, хайгаарал чок ыттарга удур көрдүнген ажылдарга тус черлерге дузаламчы акша-хөреңгиниң шын ажыглалын организастаары. Үште, Тывага мал хөөр черлерин узуткаар ажылды күүседири. Ниитизи-биле оон-даа өске кылыр ажылдар көвей болуп турар.
Олча ОНДАР.
Авторнуң тырттырган чуруктары.
“Шын” №6 2025 чылдың февраль 20
