Республикада малчын коданнарның кыштаглаашкынга белеткелин хынаары-биле, Тываның Чазаанга ажылчын бөлүктү тургускан. Ук бөлүктү удуртуп, кожууннарда малчын коданнарның кыштаглаашкынга белеткелин хынап чедери-биле Чазак Даргазының оралакчызы Алик Монгушка даалганы берген. Ажылчын бөлүк Көдээ ажыл-агый яамызының специализи, зоотехниктер, мал эмчилери, ниити аарыглар эмчизинден тургустунган. Ооң кол сорулгазы кожууннарның чагырга черлери, көдээ ажыл-агый эргелелдери күскү үеде Чазактың берген даалгаларын кайы хире күүседип турарын, малчыннарның болгаш көдээ ажыл-агыйларның кыштаглаашкынга ниитизи-биле белеткелин хынаары болур.
“Кол-ла көөр ужурлуг чүүлүвүс бода малды кыштагладырынга өдээн, сиген-ширбиилин чедер кылдыр белеткеп алганын хынап турар бис. Сиген-ширбиил белеткелиниң сан-түңү бисте бар-даа болза, ол хире чорааш, карак-биле көөрү база артык эвес” – деп, Чазак Даргазының оралакчызы Алик Монгуш чугаалаан.
Мал бүрүзүнүң деңгели аңгы-аңгы дээрзин мал азырап чоруур улус билир. Часкы үеде мал хоратпазы-биле, кыш эгезинде малды деңгелиниң аайы-биле аңгылап, кыш эртпес хирезин немей чемгерип азы садып-саарып, сиген-ширбиилге-даа орнап алыр аргаларын көөрү чугула. Ол ышкаш малдың быдый бээри база бо-ла таваржыр. Ону болдурбазы-биле, малды тускай холуксаалыг сугга чугдурары, янзы-бүрү мал аарыгларынга удур тарылганы чорудары база малдың хүр кыштаарынга улуг рольду ойнаар. “Чугбаан азы тарылга кылбаан мал быдый берген таварылгада, часкы үеде чудай бээриниң магадылалы бар. Ынчангаш малда быт бар-чогун, малдың ниити деңгелин хынап турар бис” – деп, оралакчы дарга чугаалаан.
Чаш уругга-даа болза эң харыысалгалыг кижилер ада-иези болур. Бодунуң ажы-төлүн өске кижиге бүзүреп арттырары кымга-даа амыр эвес айтырыг. Ол ышкаш мал азырап турар кижилер база шак-ла ындыг болур ужурлуг. Ынчалза-даа кыштагның ээлери боттары хоорайда азы суурларда болур таварылгалар эвээш эвес. Колдуунда кыдыындан кижилер хөлезилеп, төрел-дөргүлүн эккеп каар болуп турар. Шак ол кижилер малга ооң ээлери дег эки хамаарылгалыг болбас. “Эрткен чылдың түңнелдери-биле алырга, ылаңгыя малга чидириглиг болган кыштагларга чеде бергеш көөрге, малдың ээлери боттары кыштаанда доктаамал турбазындан эвилелдеп алган малчыннары харыысалга чок, малды шын одарынга чедир кадарбайн, чогуур үезинде одарынче үндүрбейн, малдың адаанда өдээн шын эвес ажаап-тежээп турганындан часкы үеде чидириглерге таваржып турары илереттинген. Ынчангаш эрткен чылгы частырыгларны катаптавазы-биле, шак мындыг үнүүшкүннерни кылып чорудуп турарывыс бо” – деп, Алик Монгуш чугаалаан.
Ажылчын бөлүк, бир дугаарында, Улуг-Хем кожууннуң Ийи-Талда Ай-Хаан Хирлигбейниң аалынга барып четкен. Малдың ээзи боду мал-маганын тудуп, карактап турар. Кышты хүр-менди эртери-биле, сигенин чедер кылдыр белеткеп, шээр-даа, бода-даа малынга тарылганы кылдырып алган. “Ниитизи-биле 100 хире дүрүгнү белеткеп алган бис. Ам-даа чогум немей эккээр болза, курлавырда сигенивис база бар. Эрткен кышка деңнээрге, хар улуг болур хевирлиг. Амдыызында бергедээшкиннер чок” – деп, Ай-Хаан Хирлигбей чугаалаан.
Ооң аалынга мал эмчилери доктаамал кээп, малдың байдалын хынап, хайгаарап турарын ол демдеглээн: “Мал эмчилеринден аңгыда, кижи эмчилери база келгеш, хан базыышкынындан эгелээш, чүрекке чедир бүгү-ле организмни хынап каапкаш баарлар. Хынаан түңнелинде, херек эмнерни база арттырып каарлар. Малдың-даа, малчыннарның-даа кадык байдалы дээш сагыш човап, хыналданы чорудуп турары кончуг эки деп санаар мен. Чүге дээрге мал тудуп тургаш, кожуун төвү кирип эмчилеп турар чай кайда боор. Сиген белеткээринге техниканы-даа кожуун чагыргазы бээр. Ынчангаш Тыва Чазакка, кожууннуң чагырга черинге, мал эмчилеринге, кижи эмчилеринге бис дээш сагыш човап дузалажып турарынга четтиргеним илередир-дир мен. Олар кээрде, хол куруг черле келбестер. Албан белек-селектиг, биске, малчыннарга, херек чүүлдерни, аъш-чемни, хлебти-даа тудуп алган келирлер”.
Ажылчын бөлүк-биле кады кожууннуң “Ырлыг-Булак” КХН-ниң чиңгине директору Мира Кыргыс, чагырга даргазы Буян Балбак, чагырыкчының көдээ ажыл-агый талазы-биле оралакчызы база малчынның аалынга хынап четкен. Чазактың мурнундан хыналда үнүүшкүннү кылып турары, кончуг эки дээрзин Мира Кыргыс демдеглээн: “Чазак Даргазының оралакчызы, Көдээ ажыл-агый яамызының специализи, мал болгаш кижи эмчилери малчыннарның кышка белеткелин хынап чоруурунга өөрүп тур мен. Келген даргалар боттары база мал тудуп чоруур болгаш, малчын кижиниң ажылын беш салаа дег эки билир. Боттарының холу-биле малды тудуп, ажып, көрүп, малдың адаанда өдээн хынап, кыштаглаашкынга белеткелин караа-биле көрүп, хынап, малчыннарга арга-сүмезин кадып турарын чүүлдүгзүнүп тур мен. Шак мындыг ажылчын үнүүшкүннү кылып, сагыш човап, дузалажып турарынга четтиргеним илередир-дир мен”.
Хыналданың түңнелинде Улуг-Хем кожууннуң Ийи-Тал сумузунуң аныяк малчынының коданында малдың деңгели кончуг эки байдалда, үе-шаанда аарыгларга удур тарылганы база салдырган, мал чемин четчири-биле белеткээн, кыштаглаашкынга белеткели эки болган.
Ч. КАРА-САЛ.
Авторнуң тырттырган чуруктары.
«Шын» №93 2023 чылдың декабрь 6
