Аас чогаал далайынга доруккаштың,
Алды артты, алды хемни кежип чорааш,
Чанчы-Хөөнүң, Маңнай ыткан тоолдарын
Чара бижип, шинчилеп каан эртемден сен...
( З.Намзырай).
Чон-биле хини тудуш, амыдыралда кижилерниң сагыш-сеткилинге чоок, бир-ле кайгамчык сактыышкынны арттырган онзагай кижилер чоргулаар. Шак ындыг ховар кижилерниң бирээзи — Манчүрек эге чада школазының маажым-топтуг сурагжаан оглу Дарыма Киш-Чалааевич Ондар.
Ол – тыва эртемниң база чечен чогаалдың хөгжүлдезинге, ылаңгыя тыва чоннуң эртинези аас чогаалын чыырынга, ону ооң өндүр чаагай үүжезин салгалдарга дамчыдып, суртаалдаарынга үлүг-хуузун киирген база бир онзагай кижилерниң бирээзи. Дарыма Ондар улустуң аас чогаалын чыырындан аңгыда, чоннуң ёзу-чаңчылдарын тергиин билир, бойдустуң кайгамчык шинчилекчизи, кедергей кижизиг, оожум-топтуг, биче сеткилдиг, эвилең-ээлдек, кончуг сагыш човаачал кижи чораан.
Ол 1934 чылдың апрель 10-да Тыва Арат Республиканың Чөөн-Хемчик (амгы Сүт-Хөл) кожууннуң ырлап чыдар кара суглуг, маңнык торгу чаткан-даа ышкаш, көгү-шыгы хөлбеңнээн Манчүректиң Үстүү-Чыраалыг-Ой деп черге хөй ажы-төлдүг малчын өг-бүлениң алды ажы-төлүнүң эң улуу болуп төрүттүнген.
Ачазы Киш-Чалаа Чөпченеевич (төрел аймак угу— уйгур-ондар, 1902–1970 ч.т.) Манчүректиң Хөлчүктүг сумузунуң ат-сураа чонга билдингир, хүндүткелдиг мөгези (Чалаа-Мөге дижир чораан), аңчы, одучу, тоолчу, каргыраалаар, хөөмейлээр кижи чораан. Ол орлан-эрес, ажылгыр-кежээзи-биле чылдың-на ийи ай иштинде, 1929–1955 чылдарда (26 чыл дургузунда), Абаканче мал сүрүп чоруп турган. Адазының талазындан төрелдериниң аразында улуг хам кижилер бар, ооң кырган-ачазы Чөпчене (шолазы Селбер-Хам) улуг хам.
Авазы Балбыр уруу Серемаа ус-шевер, ырлаар, тоолдаар, база-ла Алдан-Маадыр сумузунга төрүттүнген. Кырган-ачазы, Балбырның адазы– төөгүде ады-сураа алгаан, хостуг амыдырал дээш тура халышкан Алдан-маадырларның баштыңы Дажыма. Авазының акылары эртемден ламалар чораан, оларның аразында сураглыг эртемден лама башкылар Лопсан-Чимит Монгуш (1888–1940) база Севээн-Кешпи. Оларның адазы Монгуш Шокар-Чалаң— Үстүү-Кара-Суг хүрээзиниң Камбы-ламазы чораан.
Манчүректиң эге чада школазын, Суг-Аксының чеди чыл школазын чедиишкинниг дооскаш, кызымаккай чүткүлдүг болганы-биле Кызылдың башкы училищезин, Кызылдың күрүнениң башкы институдунуң төөгү, дыл салбырын база совет-партия школазын дооскан.
Дарыма Киш-Чалааевич баштайгы күш-ажылчы базымын маадыр ишчи аймак-чоннуг төрээн чурту Алдан-Маадыр сумузунга кижизидикчи башкыдан эгелээн. Хып дээн чалыы чылдарында Өвүрнүң комсомол райкомунга секретарьлап, Саглы, Алдан-Маадыр, Бора-Тайга, Суг-Аксы школаларынга аныяк салгалды төрээн черинге ынак, хумагалыг болурунга, төлептиг аажы-чаңга кижизидип башкылаан.
1953 чылда Саглыга ажылдап тургаш, сураглыг тоолчу Ооржак Чанчы-Хөөнүң тоолдарын чыып, бижип эгелээн. Тыва улустуң аас чогаалын чыып, суртаалдаарынга база экспедицияларга, чыыштарга идепкейлиг киржип турганын барымдаалааш, 1966 чылда төөгү эртемнериниң доктору, Тыва Арат Республиканың эртеминиң алдарлыг ажылдакчызы Н.А. Сердобов Ондар Дарыманы Тываның дыл, литература, төөгүнүң эртем-шинчилел инстидудунче ажылдаары-биле чалаан. Оон бээр 1990 чылдарга чедир 34 чыл дургузунда ол институттуң аас чогаал болгаш литература секторунга ажылдап келген. Ол үелерде Дарыма Киш-Чалааевич Тываның бүгү булуңнарынга чедип, аас чогаалының эң-не идепкейлиг чыыкчызы, ону суртаалдарынга катаптаттынмас үлүүн киирип, идепкейлиг ажылдап чораан. Ондар Дарыманың чыып бижээн ажылдары чечен-мерген өгбелерден дамчып келген тыва аас чогаалдың дыл-домаан, ооң шынарын арыг хевээр кадагалап, бижиткени-биле эртемге үнелеп четпес улуг эртине дег үүже болган.
Ол тыва улустуң аас чогаалын чон ортузунга калбаа-биле нептередип, ниитизи-биле сес аас чогаал чыындызының эң-не дээжилерин белеткеп үндүрген. Оларга «Тыва улустуң тывызыктары» (1976), «Маңнайның тоолдары» (1971), «Тыва тоолдар» (1968), «Демир-Шилги аъттыг Тевене-Мөге» (1972), «Тывыңарам, тывыңарам» (тывызыктар) (1968), «Арзылаң мөге» (1974), «Баазаңайның тоолдары» (1980), «Бора-Шокар аъттыг Боралдай» (маадырлыг тоол, 1983) деп чыындыларның автору. Мындыг янзылыг тускай номнардан аңгыда, эртем статьяларын, аңгы-аңгы чылдарда бодунуң чогаатканы элээн хөй шүлүктерин, йөрээлдерин, уругларга шүлүктээн тоолдарын бижип, «Улуг-Хем» альманагынга, «Шын», «Тываның аныяктары» солуннарга парлаткан. База тыва дылче алтай улустуң тывызыктарын, моол улустуң «Мөңгүн куу биле алдын куу», «Сагынгыр буга», «Чалча болгаш ноян» деп тоолдарын очулдурган.
Дарыма Ондарның чогаадыкчы салым-чаяаны хөй талалыг.
Д.К. Ондар – тыва улустуң аас чогаалын билири-биле ховар кижилерниң бирээзи. Ооң чыып бижээн чогаалдары күчүлүг болгаш өлүм чок, аныяк салгалга улуг белек болуп, төөгүге мөңгези-биле артар.
Дарыма Ондарның тыва эртемге, улусчу башкылаашкынга, улусчу эмнелгеге, культурага киирген улуг үлүг-хуузун, улус-чонга ачы-буянын Тываның Чазаа бедии-биле үнелеп, 1994 чылда «Тыва Республиканың алдарлыг ажылдакчызы» деп хүндүлүг атты тывыскан. Ол ышкаш Тываның эртемденнериниң аразындан “Улусчу эртемден” деп чаа салгалдарга ынчаар бедик хүндүлеп ададыр апарган.
Тыва Республиканың чогаалчылар эвилелиниң кежигүнү. Ол 2000 чылдың июнь 12-де мөчээн.
Тываның алдарлыг улусчу эртемдени, аас чогаалының сураглыг чыыкчызы, чогаалчы О.К. Дарыманың дугайында шүлүкчү З.А. Намзырайның одуруглары-биле доостум.
Улуг-биче чонуң-биле ужурашкаш,
Улуургавас хөңнүң биче, сеткилиң ак.
Манчүрек хем аяңында хектиң үнү
Баарыңда дыңналган дег сактып орар.
Өндүр улуг тоолчуларның арттырып каан,
Өйлей бузар үүжезин хумагалап,
“Кезер-Мерген”, Бора-Шээлей”, “Бокту-Кириш”
Келир чаштың өнчүзү бооп дамчып чорзун.
И.Д. ООРЖАК,
тыва дыл башкызы, Алдан-Маадыр школазының 1975 чылдың доозукчузу, Улус өөредилгезиниң тергиини
"Шын" №46 2023 чылдың июнь 24
