Ий сумуну ынчан аныяк эр Вадим Чиичеевич Кол баштап турган. Аңнаарынга дыка сонуургалдыг кижи чүве.
Бир катап чартык улуг-хүнде ооң-биле Ыдык-Хемче аңнаар дээш чорупкан бис. Садып алган бир хүлбүс адар лицензиявыс бар чүве болгай. Ынчан Ыдык-Хемге бүгү назынында Тожуну бир кылдыр геологтар эдерип, чер кезип чораан Хуралбай Дойбит чурттап олурган. Ооң ады та канчап Хуралбай апарган чүве, бир болза улус хуралдап, чыыш кылып турар үеде төрүттүнген чадавас.
Бир катап кыжын аңнап чорааш, хемни кешкеш, үр-даа болбаанда ол аалга чеде бердивис. “Бо черни кижилер аңнаваан, аң изи эңдерик” – деп, ол чугаалап олур. Ооң аалынга шайлап алгаш, кежээки одарже үндүвүс. Аңнар бар, ынчалза-даа эпчок черлерге таваржыр болду. Караңгылап, боо хараалы көзүлбестей бергижеге аңнап кылашташкаш, Хуралбайның аалынче чанып келдивис.
Кежээки чем соонда, аңнаашкыннар үезинде болгулаан солун таварылгаларже кирдивис.
“Силерниң школаңарда Борис Баглаттың мажаалайдан корткаш, аңнавастай бергенин, школаңарның таңныылы Баян-оолдуң мажаалай мунуп турганын билир сен бе, башкы?” – дидир. “Чок, акый. Кончуг солун эрлер менде ажылдап турар чүве-дир але, чугаалап-ла көрем”– деп харыыладым. Борис Дүвүлеевич Баглат деп аныяк эр школага шериг херээн өөредип турган. Чуруурунга база кончуг салым-чаяанныг башкы чүве. Кызылзымаар чаактыг, улгады берген назы-харлыг Баян-оол Ак акый таңныылдап турган чүве харын.
Хуралбай акый олудун чазай олуруп алгаш, аякта шайын ижип каап, эгеледи:
– Борис Баглат деп эрниң адазын Дүвүлей дээр. Кончуг шыырак, илби-шидилиг хам чораан кижи-дир. Иштиг кадайлар божуп чадап, шала салгадай бээрге, ынчан ол хамны чалаар. Иштиг кадайларның иштин селемези-биле чара кезипкеш, чаш төлүн уштуп ап, божудуп кааптар хам-дыр. А ооң кескен черинге сорбу безин артпайн, экирип каар дээр чүве. Ооң селемезиниң тывылганы база кайгамчык болдур ийин. Арга иштинге та аңнап, та анаа кылаштап чораан кижи чүве, ону кижи билбес. Аңаа чорда, артындан бир-ле чүве мурнунда турган дытче селеме киир шаапкан. Кым мени коргудуп турар чүвел деп бодапкаш, хая көрнүп кээрге, кижи-даа чок болган. Корткаш, кезек шыгырт турган. Чаштынып турар кижи бар эвес бе дээш манаарга-даа, кижи көзүлбээн. Селемени дыттан адыра соп алырга, улуг бижектен арай улуг кылагар демир бижек болган. Чон ооң оозун селеме дижи берген чүве-дир ийин. Бичии-бичии аарыг-аржыкты ооң-биле домнаарга-ла, эттинер, кескен чери сорбу безин чок кылдыр экириир чүве-дир. Оозунуң кескен черинге сорбу артпазын, кадага дээн чижектиг шивишкилер чара кезип тургаш билип каан хам ыйнаан. Ооң соонда улуг-улуг кезиишкиннерни дидим кылып турганы ол-дур. Кажан хамның дуу оранче чоруур үези чоокшулап келгенде, демги селемези канчап-даа барганы билдинмес, чиде берген.
Ам сээң Борис Баглат башкыңның ужуралдарын чугаалап берейн. Бир күзүн хар эрте-ле чаапкан. Суурнуң аңчылары шупту алдылап, дииңнеп чорупкан. Башкылар хүннүң-не школада ажылдыг болгаш, суур чоогунга чүгле улуг-хүннерде дииңнеп, алдылап маңнажып турар чүве. Ол узун эр бир улуг-хүнде Хоор-Аргаже алдылап, дииңнеп үне берген кижи. Бир черге кылаштап чорда, ыды ынаар бир черже халааш, ээре-ле берген чүве-дир. Чүнү ээрип турарын билбээн, үтче кире берген алдыны ээре берген-дир дээш, эр-даа маңнавышаан чеде берген. Канчангаш-ла көрүптерге, боду мажаалай ижээниниң таптыг-ла кырында турган-дыр. Та канчап ынаар ойлуп кире бербээн чүве ийик. Кортканындан бажының дүгү агбайып келгеш, эр-даа куду угже карак-кулак чок маңнап-ла баткан. Сактырга, мажаалайың изиг тыныжы чушкуузунда дээп турар ышкаш болган. Бир черге ыргак чудук адаа-биле өде халып бар чыдырда, боозу аңаа ылдыртынгаш, баа үстүп чыдып каарга, мажаалай чеде халып келгеш, үзе соп алган деп бодааш, улам дүрген маңнап олурда, бөргү база уштунуп чыдып калган. Сактырга, саазынга ооң чуруп чорааны сыгдыгыр карактарлыг, азыг дижи шаарара берген араатан артында ооң боозун тудуп алган турар ышкаш болган. Хая-даа көрбейн, маңнап чанып келген. Эртенинде аңчылар эдертип алгаш чеде бээрге, мажаалай ижээнден үнүп чоруй барган болган. Мажаалай ушта соп чыдып калган дээн чүвези, боду ыргак чудук адаа-биле өде халып чыткаш, боозунуң баан үзе чүткүп каапкан болган. Боозу чудук адаанда чыткан. Ооң соонда аңнавас-даа, дииңневес-даа апарган эр-дир.
– Сээң ол школаңда таңныылдап турар Баян-оол Ак, интернатта чем үндүрүп берип турар Александра Бараанның ашаа Чаражай Ак баштаан кезек эрлер бир кыжын мажаалай ижээни аалдаан чүве-дир. Бүгү белеткелди кылгаш, ижээнде чыткан мажаалайны чушкааш, оозу үне халып кээрге, адып алганнар. Чамдыктары өлген мажаалайны көрүп кылаштажып турда, Баян- оол ижээн аксынга чыпшыр чыгыы турган. Ол хире доюлдуруп, чушкуп каапканда, ижээнде ам өске мажаалай чок боор деп бодап, бирээ чөгелде ам бир чушкуп көөр-дүр дээш чушкуптарга, база бир мажаалай үне халып олурган. Ол мажаалай Баян- оолдуң чавааның адаа-биле өде халып чыдырда, ооң кырынга дедир кылдыр мундуна берген чүве-дир. Кырында кижи мунупкан мажаалай маңнап бар чорда, Чаражайы: “Эживис мажаалайны мунупкан, атпаңар, атпаңар!” – деп алгырып турган дээр чүве. Чоогунга турган аңчылары ону адар-даа арга чок болган. Кижи мунган мажаалайны канчап боолаар боор. Чаяан болуп, чоогунда ыргак чудук адаа-биле мажаалайы өде халыырга, Баян-оол аңаа сывырлып чыдып калган дээр чүве, оолдар. Чудукка үскеш, сывырлып чыдып калган кижиниң аспактары куруг мажаалай дүгү болган. Корткаш, мажаалайның ооргазының дүгүнден так аспактаныпкан олурган кижи болган-дыр. Баян-оол корткаш, угааны чайлы бер часкан. Ооң өөрү холдарыңда дүктерни сал-даа дээрге олчаан аспактап алган, чаңгыс черже көрүп турар болган. Пат боорда угаанын орталандырып, салааларын кошкадып, чула соп алган дүктерин салдырган чүве-дир.
Чоогунга ыргак чудук таварышпаан болза, та каяа чедир мажаалайны мунуп шавар турган кижи ыйнаан. Сээң школаңда таңныылдап турар кызылзымаар чаактарлыг чолдак ашак ол-дур ийин, мажаалай мунар кончуг эриң – деп солун чугаазын доосту.
Бо ийи аңчы-биле болган таварылганың дугайында ооң соонда каш-даа улустан дыңнаан мен. Кайы-даа таварылгада ыргак чудуктар бо болуушкуннарда кол черни ээлеп турары база кайгамчык.
Демир-оол САЛЧАК,
Тожу кожуун,
Тоора-Хем суур.
«Шын» №68 2023 чылдың сентябрь 13
