СОЛААН КЫРГЫСОВИЧ БАЗЫР-ООЛДУҢ 90 ХАРЛААНЫНГА
Солаан Кыргысович Базыр-оол – салым-чаяанныг, сураглыг бот-тывынгыр хөгжүмчү, хөгжүм башкызы, уран чүүл удуртукчузу, Тыва АССР-ниң культуразының алдарлыг ажылдакчызы чораан.
Ол 1935 чылдың тос айның 3-те Улуг-Хем кожууннуң Чаа-Хөлге бөдүүн араттың өг-бүлезинге төрүттүнген. Ийи айлыг тургаш, “улаанут» деп ол үеде эң-не коргунчуг халап аарыгдан аараанының соонда, караа көрбестеп, согурарып калган. Бичиизинден-не оол эрес-шоваа, шимченгир бооп, кожазы аалдарның оолдарын эдерип, балыктап, каттап-даа алгаш кээр апарган. Оолдуң ис баштанырынга хоочун хөгжүмчү Сандак ирейниң эки салдарын авазы үнелеп ханмаан. Чоорту ооң хөгжүмге салым-чаяаны илереп, 5-6 харлыында хомуска, бызаанчыга, игилге, даайы Сотпаның белекке бергени мандолиназынга, сөөлзүредир ачазының бир шоодай тараа-биле орнап бергени бичии гармошкага хостуг ойнап турар апарган. Караа көрбес улустуң школазы ол үеде Тывага турбааны-биле Солаан 12 харлыында Чаа-Хөл школазының 3-кү клазынга өөренип кирген. Ындындан салымныг оол 7 чыл школазын чүгле «5» демдектерге дооскан. Школага өөренип тургаш-ла, көдээ клубка ажылдап турган баянистер Степан Гулев биле Владимир Муравьевтан ноталарны өөренип, бөдүүн аялгаларны боду тыптар кылдыр өөренип албышаан, орус дылды база шиңгээдип ап турган. Ол чүгле нота-биле ойнаарындан аңгыда, дыңнаан ыры-хөгжүмүн хостуг ойнап, харын-даа клубка хөй улус мурнунга арны чазыгып, танцы-самны үдеп, аялгаларны илдик чокка ойнаар болу берген. Салым-чаяанныг оолдуң хөгжүмче оруу улам алгып, сеткил-чүрээнге өөрүшкүнүң изиг күзели оттуп, ийи хылдыг игилден хөй үннүг баянче хандыкшылы улам-на сундугуп киргени ол. Амыдыралдың эрээн шокар агымнарын ол караа-биле көрбейн турар-даа болза, адыр кулаа-биле дыңнап, сагыш-сеткилинден үнген уянгылыг ыры-хөгжүмү-биле хамыкты хайындыр кайгадып турган. Ёзулуг-ла «хөгжүмге чаяаттынган оол-дур» дижи берген. Удаткан чок, караа көрбес, согур хөгжүмчү оол дугайында Кызылга база билдине берген. Бир-ле катап Чаа-Хөлге Кызылдан артистер концерт үндүрүп келгеннер, оларның-биле кады чораан артист, хөгжүмчү Александр Саянович Лаптан оолду аажок кичээнгейлиг дыңнап, чугаалашкаш, чорупкан.Кажан Кызылга келгеш А.С. Лаптанның сагыш-сеткили дүвүреп, караа көрбес оолдуң дугайында бодап, анаа олуруп шыдаваан. Ол даргаларже кирип, аай-дедир халып тургаш, оолду Оренбургта согур болгаш караа багай көөр уругларның тускай школазынче өөренип чорудар дугайында бижикти алгаш, Солаанны өөредип чорудупкан.
Сөөлүнде, бодунуң сактып турары-биле, ол 7-8 харлыг оолдар аразынга баргаш, 17 харлыг бодун тевеге дөмейлээр турган. Тускай салым-чаяанныг оол кызымаккай чүткүлдүү-биле караа көрбес улустуң тускай бижии «брайльды» машпак, чоон салаалары-биле арай деп, үр үе дургузунда, оорга-моюн шылагыже олуруп, суйбаттынып келгениниң түңнелинде шиңгээдип апкан база бодунуң угланыышкынын канчаар башкарлырын аажок кичээнгейлиг дыңнап, өөренип алган. Аңаа өөренип турган чылдарын ол «Эртем-билигниң болгаш ном делегейиниң оруун эрткеним» дээр турган. 1963 чылга чедир ол Курскунуң тускай уран чүүл училищезин чедиишкинниг дооскаш, төрээн Тывазынга кээп ажылдай берген. Ол дыка хөй чоннуң магадап ырлажыры ырларның аялгаларын бижээн. Ооң бирги бижээн аялгазы Юрий Кюнзегештиң сөзүнге «Чодураа» деп ыры база сураглыг шүлүкчү Сергей Бюрбюнуң «Күскү сесерликке», Ч. Серен-оолдуң «Арыкчыгаш», С. Тамбаның «Авамга», М. Өлчей-оолдуң «Ыр дег чараш көстүп кээр сен», В. Серен-оолдуң «Өңнүктерим кайда силер?», К. Кудажының «Сөглеп берем» деп ырылары чон аразынга дыргын тарай берген. «Уттундурбас час» деп ырылар чыындызының автору.
Солаан Кыргысович Базыр-оол «Тываның алдарлыг композитору» деп аттың эдилекчизи. Чүткүлдүг, тускай салым-чаяанныг караа көрбес хөгжүмчүнүң адын мөңгежидип, Кызыл кожууннуң «Мир» Культура бажыңын ооң ады-биле адаан. Ооң уран чүүлдүң бурунгаар хөгжүлдезинге бодунуң күжүн, билиин харам чокка берип, тыва хөгжүмнүң сайзыралынга улуг үлүүн киирип, чонга төлептии-биле бараан болуп чорааны уттундурбас.
Арыкчыгаш
сөзү Ч. Серен-оолдуу,
аялгазы С. Базыр-оолдуу
Суурум баарын куду
Шурап бадып чыдар
Арыг-кылаң суглуг
Арык бо-дур, оой-ээй!
Эртениң-не маңаа
Эъдим шаптап чуур мен,
Авам, ачам мени
Аажок мактаар, оой-ээй!
Хендир-биле баглаан
Хемежиимни салгаш,
Эриин дургаар маңнап,
Эстедир мен, оой-ээй!
Арыкчыгаш чайнап,
Аажок эткир ырла!
Ажы-төлдер ойнап,
Амыразын, оой-ээй!
И.Д. ООРЖАК,
А.С. Пушкин аттыг национал ном саңының редактору.
“Шын” №36 2025 чылдың сентябрь 18