Надежда Сарыглар амгы үеде күрүнениң диш эмчизинде ажылдавышаан, найысылал Кызылдың мурнуу кезээнде “Московскаяда стоматология” деп хууда диш кабинедин ажыдып алган чонга дузазын көргүзүп чоруур.
Ооң авазы Светлана Донгак 2 оол, 1 кыстыг. Ийи оглунуң соонда үрде манаан чаңгыс кызы амгы үеде авазының изин изеп, кадык камгалал адырында үре-түңнелдиг ажылдап чоруурунга ол канчаар-даа аажок чоргаарланыр. Кыс болур дээрзинге идегеп, бүзүреп чораан уруун ол Надежда деп адап алган. Ол, шынап-ла, чуртталгада авазының идегелин шынзыдыпкан.
Авазы Светлана Седенчаповна Донгак хоорайжыткан Каа-Хем суурнуң херээженнер эмнелгезиниң хирургия кабинединиң операция сестразы болуп кадык камгалал шугумунда 40 чыл ажылдап турар. Ол Россия Федерациязының кадык камгалалының тергиини деп аттың эдилекчизи.
Надежда бичиизинден тура-ла шимченгир-кашпагай, акылары-биле деңге балыктаар-даа, кырган-ава, кырган-ачазынга дузалажып, мал-маган кадаржып, инекти-даа бичии боду сааптар апарган. Ону кара даң бажында инек саар кылдыр кым-даа албадавайн турган. Ол бодунуң изиг күзели-биле инек саайн, хой кадарайн дээш, кырган ада-иезин амыратпас чораанын боду сактып чугаалаан: “Үш класстан тура авамның ада-иезиниң аалынга дыштанылгаларны эрттирер турган бис. Аңаа тыва кижиниң кылып чораан ажыл-агыйын шуптузун кылыр. Инекти-даа саар, хой-өшкүнү-даа кадарар, кидисти-даа салыр турдувус. Ам бодап олурарымга, чашкы үем дыка-ла солун эртип турган-дыр”.
Бичии пианист
Хоорайжыткан Каа-Хем суурга школага өөрени бергеш, өөредилгези-биле чергелештир Уругларның уран чүүл школазынче база барып турган. Эң-не баштай ооң баянга ойнап өөренир күзели илереп келген. Ынчалза-даа 6 харлыг кижи баян угбас дээш, башкылары ойталап кааптарга, пианист кылдыр өөренип эгелээн. Дараазында чылын баянга ойнаксаан күзели-ле боор, эскет чокка баян биле пианиноже хары угда барып турган. Башкылары хенертен эскерип кааш, кайы бирээзин шилип алырын дилээрге, пианинону шилип алган. Уран чүүл школазынга 8 чыл өөренгеш, пианист кылдыр дооскан.
Дүнеки дежурныйлаашкындан эгелээн
Элээди Надя авазының ажылынга барып, кады дежурныйлап, эмчи кижиниң ажылын сонуургап эгелээн. Чаңгыс кызының эмчи болур мен дээн сөстерин дыңнааш, ол аажок чоргаарланып турган. Надяның күзелин шупту деткип, улам-на чалгынналдырган. Онгу класска чедир эмчи болуру-биле белеткенип, Көк-Тей школазынга өөренген. Ол үеде Тываның күрүне университединге эмчилер белеткээр “биохим” угланыышкынныг класс ажыттынган. Он бирги классты Надежда Сарыглар аңаа өөренип дооскан. Ук класс дээди өөредилге черинче шылгалдалар дужаап тургаш, өөренип киреринге канчаар-даа аажок ужур-дузалыг болганын ол демдеглээн: “Адыр бүрүзүн хандыр билир кылдыр, бисти дендии эки өөредип каан. Кады өөренип чораан эштерим колдуу эмчи болур күзелдерин четкен. Оларның аразында улуг эмчилер, педиатрлар, диш эмчилери дээш кымнарны чок дээр. Хөй кезии стоматологтар болган”.
Ол-ла чылын акыларының соондан Москваже эртем-билиг чедип алыры-биле аъттаныпкан. 2005 чылда Москваның стоматология университединче диш эмчизи болуру-биле шылгалданы дужаагаш, өөренип киргеш, 2010 чылда доозупкан. Ооң соонда Красноярскының профессор В.Ф. Войно-Ясенецкий аттыг медицина университединге интернатураны өөренген. Төрээн Тывазынга чанып келгеш, Кызылдың диш эмнелгезинге ажылдап тургаш, Красноярскыга хирургия курстарын доозуп алган. Улаштыр база арга-дуржулга киир ажылдап чорааш, 2022 чылда Москвада Россияның медицина университединге интернатураны өөренгеш, 2024 чылда дооскан.
Ол ышкаш 2013 чылда Тайвань ортулуунче Россиядан эмчилер чалаан программа-биле база өөренгеш келген. “Калмыкия, Бурятия, Тывадан эмчилер аңаа 3 ай иштинде өөрендивис. Аңаа стоматология клиникалары кезип, кыдат эмчилерниң арга-дуржулгазын өөренип көрдүвүс” – деп, Надежда Сарыглар чугаалаан.
Эртем-билии, арга-дуржулгазы бышкан
Хууда клиника ажыдарын Надежда Сарыглар ооң мурнунда-ла бодап турган. Ынчалза-даа арга-дуржулгазын улгаттырып алгаш боттандырар сорулганы ол салган. Эртем-билии-даа, арга-дуржулгазы-даа четчир апарганда, хууда диш кабинедин ол ам-на ажыдып алган.
Клиника амгы үениң негелделеринге дүүштүр бүрүнү-биле чүмнеттинген. Көрей фирманың бичии рентген аппарады пациентини кайнаар-даа тургуспайн, ол-ла черинге, дижинче инени суп алгаш, диштиң каналын тырттырыпкаш, компьютерге ол-ла дораан көрүптер аргалыг. “Каналдың дазылының иштинде четкен-четпээнин хынаптар аппарат база бар. Амгы үеде олар аажок чугула херекселдер-дир. Шаанда ындыг рентген турбаан. Мээң дуржулгамда бо аппараттар чокта хоржок деп санаар-дыр мен. Дериг-херекселдер хаптаар машина база албан турар болза эки. Кижи бүрүзүнге арыг инструмент ажыглаарынга ол дузалыг” – деп, ол демдеглээн.
Диш кабинединде 2 гигиенист диштерни даштардан аштап-арыглап, ооң ээзи Надежда Сарыглар боду улуг-бичии кижилерниң диштерин эмнеп, ортопедия, ортодентия, хирургия, терапия адырларында аңгы-аңгы ачы-дуза хевирлерин чедирип турар. “Бичии уругларны хүлээр аңгы өрээл база бар. 5 хардан өрү креслога олуртуп алгаш эмнээр. Чүге дээрге 4 харлыг кижи чаңгыс черге олурбас болганы-биле шынарлыг эмнээшкин болдунмас. Ол хире кижиниң диштери аргажок үрелген болза, ниитизи-биле билинместедип алыр. Ынчан диштерни хары угда хөйү-биле эмнеп кылырын оралдажыр бис” – деп, клиниканың ээзи тайылбырлаан.
Эки шынарлыг диш кылыр материалдарны колдуунда Япония, Германиядан эккеп турар. Санкцияларга таварышканы-биле оларның өртектери аартай берген. Ооң уламындан хууда диш эмнелгелеринде өртектерниң улуг болуп турары ында. “Ынчалза-даа чоннуң байдалын база өөренип көрүп тургаш, өртектерни дыка улгаттырбайн, болдунары-биле чогумчалыг тургузуп алдывыс” – деп, Надежда Сарыглар чугаалаан.
Чажындан диштерни камнаар
Чаш кижиниң баштайгы дижи үнүп кээрге-ле, тускай щётка эвес-даа болза, марляны салаага ораагаш, чаңгыс-даа дишти чем соонда чуп эгелээр. Бичии улуска диш чуур тускай щёткаларны база садып турар апарган. Ийиден беш харлыынга чедир бичии кижи дижин боду чуурун негеп эгелээр. Бодунга чугдургаш, ада-иези соондан база хынааш, чедир чуп бээр ужурлуг. Ажы-төл кайы-даа хире назылыг болза, улуг улус уругларының дижин канчаар чуп турарын үргүлчү хынаары күзенчиг. Амгы үеде диштиң чедир аштаттынмаан черлерин тодарадыр таблеткалар база бар. Диштиң араларын аштаар ёршик болгаш удазын албан турар ужурлуг. Диш бүрүзүн аттыкан суг-биле чугдурар ирригатор деп херексел база кончуг ажыктыг. Ол дишти арыглаардан аңгыда, диштиң шазынга массаж болур. Олар шупту паста, щёткадан аңгыда, немелде херекселдер-даа болза, ону ажыглаары эргежок чугула апарган.
Сөөлгү үеде бичии уругларның диштериниң үрелип турары ада-иелерни дүвүредип турар. “Садыгларда соктарның, чигирлиг аъш-чемниң кандыызын-даа хостуг садып турар болганда, ол бүгүнү чигген санында аас иштин суг-биле чаяры чугула. Ону аштаваска-ла, кариестиң тыптыр чылдагааны ол. Дишти эки, чедимчелиг чуп-ла турар болза, кариес тывылбас. Тыптып турар дээрге-ле чедир чугбайн турарывыс ол-дур”– деп, Надежда Сарыглар демдеглээн.
Ол ышкаш дижээр диштер дүшпээнде, доктаамал диштер үнүп келирге, диштерниң каттажы бээри база болганчок хөй таваржып турар. “Садыгларда сүттен кылган чемнерни хөйү-биле садып турар. Чем-биле кальций хөй кирип турарындан диштер белен дүшпестей берген. Ынчангаш ындыг таварылгаларның көвүдеп турары ол” – деп, диш эмчизи чугаалаан. Чипсы, кириешки, янзы-бүрү хейлиг, хей чок соктар — дишти үреп турар чүүлдер ол. Ылаңгыя хейлиг суглар диштерни калбаа-биле оюлдур чип чоруй баар. Эмискиктен кылымал сүт ижип турар уругларның диштери база үрелиичел болуп турар. Салаазын сорар уругларның диштериниң туружу шын эвес өзүп чоруй баар. “Дишти эртен, кежээ албан чуур. Чем чиген санында суг-биле чаяр, диш хендири-биле аштаар. Ол хендирни каяа-даа ап чорууру чугула” – деп, ол тайылбырлаан.
Диш кылыры – шевер кижиниң ажылы
Диштен кижиниң кадыкшылы кончуг хамааржыр. Диш эмчизиниң ажылын чогаадыкчы, шевер кижилерниң ажылы деп Надежда Сарыглар санап турар: “Диш бүрүзү тускай хевирлиг. Дужунда эштери-биле таарыштыр дегжип турар болур ужурлуг. Үрелик диштиң пломбазын шын эвес кылып каар болза, хөй-ле таарымча чок чылдагааннар тыптыр. Диштерниң туружу шын эвес азы пломбаны меге кылып каанындан баш аарыглары тыптып турарын хөй-ле кижилер билбейн чоруур. Шын эвес кылдынган диштиң салдары мээ чоогунда сөөкке дээп турарындан баш аарып-ла турар болур. Ооң чылдагаанын билбейн, аарыг соксадыр эмнерни үргүлчү ижип чоруур кижилер хөй. Баш аарыы соксавас азы чылдагааны билдинмес таварылгаларда диштиң туружун база көөрү чугула” – деп, стоматолог эмчи тайылбырлаан.
Көөрге-ле, диштер дөмей ышкаш, олар тус-тузунда тускай тургузуглуг, бот-боттарындан ылгалып турар чүүлдери хөй. Ынчангаш диш кылып тургаш, чанынга дишке дөмейлештир кылып, пациентиниң кадыкшылынга хора чедирбес дээш, канчаар-даа аажок шеверлел ажылын кылыр апаар. “Ылаңгыя кырыкы диш аарый бээр болза, ону кылыры дыка берге. Эмчи кижиге ынаар чедери-даа, пациентиге аксын үр ажыдары-даа таарымча чок байдалды тургузар. Ынчангаш кариес бичии турда-ла, эмнедип кааптарга, эмчиге-даа, бодунга-даа эптиг, өртээ-даа чиик болур. Кариес ханылай бээрге, диштиң каналын база эмнээр апаар” – деп, Надежда Сарыглар чугаалаан.
Даштардан кариес тыптыр
“Московскаяда стоматология” клиниказының база бир кол угланыышкыны– профилактика. Ол дээрге-ле диштерни аштадыры. Ында тускай эртемниг гигиенистер база ажылдап турар. “Диштерни камнап алыры-биле ында тыптып келген даштарны аргалыг болза 6 айда бир, а чылда 2 катап аштадып ап турары чугула. Пациентилерни хөй кезиин айтырарга, диштерин аштадырын билбес болур. Диш кырынга тыптыр даштарны аштатпаска, кариес оон тыптыр” – деп, стоматолог дыңнаткан.
Стоматология дээрге-ле чүгле диштер эвес, аас иштин шуптузун өөренир дээрзин дуржулгалыг эмчи тайылбырлаан: “Аас ишти кадык бе дээрзин көөрү чугула. Аңаа тыптып келир оюлганнарны үе-шаанда эмневес болза, рак аарыынче шилчий берип болур. Хөй-ле кижилер ол дугайында билбезинден аксының иштинде оюлганнарны херекке албайн чоруур. Кижиниң кадыкшылы аас иштинден кончуг хамааржыр”. Чирик диш тыптып келирге, дыл аңаа үргүлчү дээп турганындан база кемдей бээр. Ону база үе-шаанда эмнээри чугула. Шын эвес сүвүр пломба бар болза, база албан ону дескилээр.
Надежда Олеговна Сарыглар клиниказын оон-даа улай сайзырадыры-биле кылымал диштер кылырын база өөренип алыр сорулгалыг. Ортопедияны база сонуургап, билиглерин улам бедидип, ам-даа улай тура дүшпейн өөренир дээрзин дыңнаткан. Ол бир оолдуг, бир кыстыг. Уруу чуруурунга салымныг боорга, келир үеде стоматолог болурун сүмелээрге, авазының оруун изээр сорулганы салып алган. Чурулга биле диш кылыры кончуг харылзаалыг дээрзин эмчи демдеглээн. Авазының изин истээр эмчи болганынга чоргаарланып, улаштыр уруунга база бодунуң мергежилин дамчыдып бээр күзелдиг.
Чыжыргана СААЯ.
Буян Ооржактың тырттырган чуруктары.
“Шын” №48 2025 чылдың декабрь 11
