Кыштың баштайгы хүннериниң бирээзинде Тес-Хем кожуунда Агар сынның девискээринде Сагаан-Тей деп черде аныяк малчыннарның ажыл-ижин сонуургап четтивис.
Долгандыр карак чылчырыктаар манган ак хар шыпкан хову ортузунда турар аалга келдивис. Аалдың эр ээзи Омак аъттыг малын дозуп чорааны ол боор, бистиң-биле деңге коданче шошкудуп кирип келди, а өгнүң херээжен ээзи Чойгана от салган, паштанган чоруп тур.
Шайлап олура, аныяк малчыннар боттарын таныштырды. Омак, Чойгана Ак-оолдар 2015 чылда Самагалдайга өг-бүле тудуп чурттап эгелээн. Аныяк өг-бүле 2 кыстыг, чаңгыс оолдуг. Оларның кайызы-даа бичиизинден тура мал аразынга өскен. Ынчангаш-ла боор 2019 чылда малчыннаар деп дугурушкаш, «Аныяк өг-бүлеге кыштаг» губернатор төлевилелинге киржир деп шиитпирлээннер. Кыштаг тудары-биле, кадар оъттуг Сагаан-Тей деп черни Омак боду шилээн. Тудуг ажылы доостурга-ла, чайның кончуг изиинде 200 баш хойну хүлээнгеш, кадарып кирипкен. Оон бээр-ле шээр малының баш саны чылдан чылче немежип, кажаа сыңышпастап өзүп эгелээн. Ийи чыл болганда, күрүнеден хүлээнгени 200 хойну эгидип бериптерге, боттарынга 370 ажыг баш шээр мал арткан. Амгы үеде өшкү-хойнуң саны 600 оранчок ашкан.
Аалдың херээжен ээзи Чойгана Самагалдайның бичии уругларның уран чүүл школазында домра башкызы болуп ажылдап чоруур. Уруглары тус черниң школазында өөренип турар. «Кышкы үеде колдуунда чааскаан мен. Мал оолдаашкынының үезинде катым, кат-ием чедип келгеш, дузалажып турарлар. Чайгы, күскү, чайгы дыштанылгалар үезинде өөм ишти ажы-төлүвүс-биле кады чедип кээр. Уругларывыс база мал-маганга дыка ынак. Бичии кижиниң кылыпкы дег ажылдарын доозазын кылып билир кылдыр өөредип алган бис» – деп, Омак чугаалады.
Олар 2019 чылда «Аныяк өг-бүлеге кыштаг» губернатор төлевилелинден аңгыда, «Инек – чемгерикчи малым» губернатор төлевилелинге киришкеш, чаңгыс бызаалыг инекти күрүнеден алган. 2020 чылда программа езугаар күрүнеден алган бызаалыг инээн эгидипкен. Чаңгыс инээнден 11 баш бода мал кылдыр өскен. Эрткен чайын ийи инек саап чайлаан болза, бо чылын беш инек төрүүр. Сүт-саан чылдан чылче элбеп орарын олар демдегледи.
Аныяк малчыннарның аалында бода болгаш шээр малдан аңгыда, тыва кижиниң чеди чүзүн малының бирээзи – сарлык база бар. Кыштаг тудуп алгаш, Чойгананың ада-иезиниң ыраккы Мөңгүн-Тайга кожуунда аалындан 26 баш сарлыкты чүдүрүп эккелгеш, азырап эгелээннер. Амгы үеде сарлыктың баш саны 60 ажыр өскен. Эрткен чылын олар 18 сарлык бызаазын алган болза, бо чылын 25 сарлыктың төрүүрүн манап турар. Чайгы үеде сарлыкты саап, сүдүн ижип, болбаазырадып чип турар.
«Сарлык малдың өске азырал дириг амытаннардан ылгалы болза, кыжын муңгаш кажаа-даа, өдек-биле кургаглаашкын-даа херекчок, кончуг шыдамык мал. Ынчангаш сарлыкты азыраары берге эвес, хөй ажаалда хереглевес амытан чорду. Улуг сарлыктар чүгле оъттаар, а чаш бызааларын хар улгады бээрге, сигеннедир апаар-дыр бис» – деп, Омак тайылбырлады.
Ак-оолдарның чайлаа Шуурмактың Бай-Дагда, а чазаг-күзээ – Сайгын биле Тес аразында Кезек-Терек деп черде. Аныяк малчыннар шээр малын муң чедир азырааш, «Муңчу» деп атка чедер сорулгалыг. Оон аңгыда, Омак чылгы малдың болгаш сарлыктың баш санын ам-даа көвүдедирин планнап турар.
Күрүнеден алган деткимчезин артыкшылдыг кылдыр өстүрүп алган аныяк малчыннарны көөрге, мактаксанчыг, чоргааранчыг-даа. «Кыры шимчээр, хырын тодар» дээри дег, ажылчын-кежээ Ак-оолдарның кадарган малының сан-түңү болгаш деңгелиниң шыыраа – эрес-кежээ кызымак өг-бүле дээрзин херечилээни ол.
Айдың ОНДАР.
Буян ООРЖАКТЫҢ тырттырган чуруктары.
"Шын" №92 2023 чылдың декабрь 2