Ч.Ч. Кууларның 85 харлаанынга
Алдар-ат-даа сураваан мен,
Аксым бар дээш мактанмаан мен.
Ала-чайгаар сеткилимден
Аялгага бердинген мен...
Черлиг-оол Куулар.
Черлиг-оол Куулар – шүлүкчү, прозачы, аас чогаал чыыкчызы, драматург, очулдурукчу, Тыва Республиканың алдарлыг чогаалчызы, С.А. Сарыг-оол аттыг чогаал шаңналының лауреады, Тыва Республиканың улустуң чогаалчызы, ССРЭ-ниң болгаш Тываның чогаалчылар эвилелдериниң кежигүнү, Моолдуң Сенгел сумузунуң тургустунганындан бээр 100 чыл оюнга тураскааткан медальдың эдилекчизи, Сүт-Хөл кожууннуң Хүндүлүг хамаатызы дээш хөй-ле шаңнал-макталдарның эдилекчизи.
Ол 1940 чылдың декабрь 10-да Чөөн-Хемчик кожууннуң Хорум-Даг сумузунуң Шеми аксынга төрүттүнген. Бичиизинден эгелээш-ле, көдээ амыдыралдың белен эвес шылгалдазынга дадыгып өскен. Кырган ада-иези ону эктинден элетпейн, аксындан аштатпайн эргеледип өстүрүп кааннар. Суг-Аксы школазын база Кызылда күрүнениң башкы институдун дооскан.
Алдан-Маадыр сумузунга ном саңынга эргелекчилеп, интернатка кижизидикчилеп, Аяңгаты школазынга тыва дыл, чогаал башкылап, Тываның дыл, чогаал, төөгүнүң эртем-шинчилел институдунга чечен чогаал болгаш аас чогаал секторунга эртем ажылдакчызынга, Чогаалчылар эвилелиниң баштаар чериниң оралакчызындан даргазынга чедир база «Улуг-Хем» сеткүүлдүң кол редакторунга ажылдаан.
Ол кандыг-даа ажылга ажылдап чорааш, харыысалгалыын, негелделиин көргүзүп, культураның, аас болгаш уран чогаалдың хѳгжүлдезинге бодунуӊ улуг үлүг-хуузун киирип, шынчы сеткили-биле бараан болуп, кады ажылдаан эш-өөрүнүң хүндүткелин чаалап ап келген.
Шүлүкчүнүң үнү 1960 чылда номчукчуларга дыңналып келген. 1975 чылда «Аъдым»деп баштайгы шүлүктериниң чыындызы чырыкче үнген. Дараазында «Үе» (1978), «Хаяа», «Сугда даштар», «Дүвүлүг дүн» (2000), «Мээң дагларым» (2003), «Чалбыыш ɵттүр» (2005) шүлүктер чыындылары, «Даглар аялгазы», «Аялга», «Үер халап сөөлүнде» деп проза база уругларга шүлүктер, чечен чугаалар «Ала бызаа, алдын ховаган» (2023) деп номнары үнгүлээн. Тыва дылдың байлак сөс-домаан болгаш чогаалдың онзагай аргаларын ажыглап тургаш, согур кижиниң кударанчыг амыдыралының дугайында эң сураглыг болгаш билдингир «Шораан» деп тоожузун 1990 чылда чырыкче үндүрген. Ол чогаалдарында ханы уткалыг, амыдыралдың нарын айтырыгларын уран-чечен сөстүң күжү-биле чедирип, ёзулуг тыва ёзу-биле делегейже көрүжү алгыг-делгем, поэтиктиг туруштуг болуп, номчукчуларны сонуургадып чоруур. Ооң «Аъдым» деп шүлүүнге аялганы сураглыг композитор Ростислав Кенденбиль бижээн. Ол ыры бүдүн Тывага «диңмиреп», ылаңгыя школалар аразынга болуп турган уран чүүл көрүлделеринге оолдарның чиртиледи бадырар ырларының бирээзи турган. Ооң соон дарый «Үдеп каар сен», «Уткуушкун», «Доозукчулар вальзы», «Күжүрүмнүң хүлүмзүрүү» дээш оон-даа ѳске ырылар бижиттинип, чоннуң ынак ырылары апаргылаан.
Ооң чогаалдары орус, украин, моол, алтай, хакас, якут болгаш өске-даа дылдарже очулдуртунган. Тыва дылче А. Пушкинниң, М. Лермонтовтуң, Омар Хайямның, С. Есенинниң, К. Симоновтуң, М. Кильчичаковтуң, Б. Явуухуланның, С. Козлованың болгаш өскелерниң-даа шүлүктер, шүлүглелдерин, М. Варфоломеевтиң «Көжегелер», Т. Сметанинниң «Лоокуут биле Нюргухун» (А. Даржай-биле кады) деп шиилерин очулдурган. Чогаал ажылындан аңгыда, тыва улустуң аас чогаалынга хамаарыштыр эртем ажылдарын кылып, «Кыс-Халыыр» (1974, 1996), «Арзылаң-Мерген»(1974) деп номнарны үндүреринге киришкен.
Байлак дуржулгалыг, өскелерге дөмейлешпес үннүг чогаалчы Черлиг-оол Куулар, эки аъттың эзеринге олурупкан эрес эр дег, шудургузу, амыдырал ажыл-ишке тура-соруккуру-биле чер-черлерге болгулаан элээн хөй конференцияларның, шуулганнарның идепкейлиг киржикчизи: Санкт-Петербургка (1973), Суздаль хоорайга (1981) Тумат Геннадийниң киржилгези-биле аас чогаал шуулганнарынга илеткел кылып киришкен. Иркутскуга (1986) “Тыва уругларның аас чогаалы”, Абаканга (1979, 2000) тоолчургу болгаш төөгү чугааларга тураскааткан шуулганга солун илеткелди номчаан. 1992-1993 чылдарда Рига хоорайның мультфильм ажылдакчылары-биле “Сөөлгү хам” деп этнографтыг кинону тырттырарынга киришкен. Кады чораан эштери Дарыма Ондар, Монгуш Кенин-Лопсан. Моолдуң Сенгел сумузунуң тываларынга (1990) чорааш, тыва улустун аас чогаалының номун үндүрүшкен.
1978-1979 чылдарда Москва, Ленинград хоорайларга театр критиктериниң курстарын дооскаш, тускай дипломнуг болган.
Каас чараш, тоолзуг чурумалдыг Манчүректиң сагыш-сеткили байлак оглу Черлиг-оол Кууларның уран-чечен угаан-бодалының оккуру, ханы хайымы ава хемнери Алаш, Хемчик ышкаш шапкын, узак. Сагыш-сеткилинден үнген ындын ырларын, аъдының тынын сула салбайн, үе-биле деңге чаржып, чогаал делегейиниң чечен-мерген чырык угаанын сиңирген чогаалчы.
Черлиг-оол Чашкынмаевичиниң адын чаңгыс чер чурттугларының база Тываның чогаалчыларының саналы-биле Сүт-Хөл кожууннуң төп ном саңын мөңгежидип адаан.
Чогаалчыга хамаарыштыр ат-сураглыг чогаалчыларның үнелелдери:
Тываның улустуң чогаалчызы Ю. Кюнзегеш: «Тываның алдарлыг чогаалчызы Черлиг-оол Куулар – тускай үннүг шүлүкчү, тоожучу, эртемден. Ол Хорум-Даг биле Чадаана аразынга, ада-иези орукка чоруп орда, төрүттүнген. Ооң адының болгаш чогаалчы шолазының чажыды ында доңнаттынган.
...Дөтпе өзеп дөгергештиң,
Төрүттүнген оглун дойлааш,
Черлик дээрге эпчок боорга,
Черлиг-оол деп адап алган...
Улустуң аас чогаалын — тоолдарны, ырларны чыып бижииринге хандыкшып, хөй тоолдарны, ырларны кадагалап арттырарынга бодунуң үлүүн киирген».
Тыва чоннуң мерген угаанныг, өткүт үннүг чогаалчызы Александр Даржай:«Шүлүкчү Черлиг-оол Куулар – бедик, чончу культураның ёзулуг эдилекчизи, шүлүктериниң сүүзүнү, ооң дазыл-дөзү – улустуң аас чогаалында. Шүлүкчүнүң ылгын аъды – поэзия. Ооң мунган аъдының чоруу каш янзы: чүгүрүк-даа, челер-даа, чыраа-саяк-даа. Чогаалчыны чоок билип алыр дизе, баштай-ла ооң дөрттээн, сестээн одуруглары-биле таныжар апаар».
Сураглыг чогаалчы, хоочун башкы Саая Майнак: «Черлиг-оол Куулар — лирик. «Аъдым» деп баштайгы номунда кирген шүлүктери философчу хөөннүг, каракка көстүп келир поэтиктиг дириг чурумалдарлыг, номчукчунуң хөңнүн кыймыңнадып келир дээштиг болгаш илередип турар бодалдары делгем шүлүкчү».
Чогаал шинчилекчизи Уран Донгак: «Ч. Куулар тыва улустуң аас чогаалынга сонуургалдыг, хандыкшылдыг болгаш ооң чогаалдары улустуң ырларынга чоок. Тыва улустуң ырлары ышкаш шүлүкчүнүң сөс курлавыры делгем болгаш тода. Ооң бир чарылбас өңнүү, сүмелекчизи – аялга деп бодаар мен. Аялга, хөгжүм ооң чуртталгазында, сеткилинде улуг черни ээлеп турар».
РФ-тиң улус өөредилгезиниң тергиини, хоочун башкы, кады ойнап өзүп келген чоок эжи Александр Ооржак: «Бүгү Тывада Черлиг-оол Кууларны танывас, билбес, ооң адын дыңнаваан кижи чок-тур ийин. Сураглыг «Аъдым» деп ырны безин көрүңер даан. Хөй чылдарда «Чечек», «Саян» ансамбльдарының репертуарларындан дүшпейн турду. Өске-даа янзы-бүрү концерттерге, хоюг үннүг ыраажыларның үнү-биле байырлыг хемчеглерге чеже удаа бо ыры сценадан куттулбаан дээрил!».
Хүндүлүг чогаалчывыс Черлиг-оол Чашкынмаевич!
Силерге тыва чонуңарның, номчукчуларыңарның мурнундан чырык черге чаяаттынган ачылыг хүнүңер-биле изиг байырывыс чедирип тур бис! Бо чараш байырлалыңар таварыштыр ал-бодуңарга, аал-ораныңарга кежик-чолду, быжыг кадыкшылды, узун назынны күзеп, тура-сорууңар быжыг, хей-аъдыңар бедик, демир-үжүүңер ам-даа ылгын болурун йөрээдивис!
/ И.Д. ООРЖАК белеткээн.
Чурукту интернеттен алган.
“Шын” №49 2025 чылдың декабрь 18