Амгы үеде республикада барымдаалыг болгаш уран-чечен фильмнер тырттырып турар улустуң саны көвүдеп, киноиндустрия бодунуң агымы-биле чоорту хөгжүп эгелээн үеде, 2025 чылдың март айда ТР-ниң культура сайыды Виктор Чигжит Тывада кино-биле холбашкан ажыл чорудуп турар улусту хуралдаткаш, шагда-ла көдүрлүп турган айтырыг – Тывага Кинематографтар эвилелин тургузар дугайында чугаалашкан. Түңнелинде, регион чергелиг эвилелди тургускаш, ооң даргазынга В.Көк-оол аттыг Национал театрның артизи Орлан Оюнну томуйлаан.
Кино делегейинде Россия чергелиг билдингир апарган чаңгыс чер чурттуувус, Тываның культуразының төөгүзүнде бир дугаар дээди эртемниг кинорежиссёр Владимир Копушту танывас улус ховар.
Республикага кино уран чүүлүн сайзырадырының дугайында ооң бодалдарын, амгы үеде кылып чорудуп турар ажыл-амыдыралын сонуургап, бөгүн солуннуң аалчызы кылдыр чалаан бис. Ам аңаа сөс:
— Тывада Кинематографтар эвилели тургустунганынга дыка өөрүп тур мен. Ам-на республикавыска киноиндустрияны хөгжүдери-биле, чугула базым кылдынган-дыр деп билип тур мен. Ону тургузарын үе негеп келген. Бодум ВГИК-ти (Бүгү-россияның күрүнениң С.А. Герасимов аттыг кинематография институду) 2009 чылда доозупкаш, Тывага киностудия азы кинокластер тургускаш, ынаар аныяктарны хаара тудуп, оларның билиин бедидип, өөредир дугайында айтырыгны каш удаа көдүрүп турган мен. Кино тырттырары дээрге, команда-биле ажылдаар уран чүүл болганда, ынаар хаара туттунган кижи бүрүзү тускай билиг чокта, ажыл кажан-даа шынарлыг болбас. Режиссёр, оператор, продюсер, үн режиссёру, сценарист, монтажёр, компьютерге чаа технологиялар-биле ажылдаар специалистер дээш өске-даа улус албан өөредилгени эрткен турары чугула. Кино уран чүүлү, бир талазында, дыка эки бизнес-тир. Чүге дээрге эки тырттырган фильмни эвээш дизе, 5 катап садып болур. Ол дээрге-ле хөй акша-дыр. Ону продюсер бүрүзү эки билир. Бодум продюсер талазы-биле билиглер чедип алыр дээш, хөйге билдингир совет кинорежиссер, сценарист, продюсер Александр Миттаның (“Экипаж” деп фильмни тырттырган кинорежиссёр) школазын база доостум. Ооң школазын амгы үеде билдингир апарган дыка хөй кинорежиссёрлар эрткен болуп турар.
Кино делегейинче шымнып кирген кижи бүрүзү ооң аңгы-аңгы адырларын шуптузун эки билир ужурлуг. Чүге дээрге ажылдың шынары экранга көстүп келир. Чаңгыс эпчок сөс фильмниң шынарын баксырадып болур, муң сөстү чаңгыс эки кадр солуп болур. Ынчангаш кино тырттырарының мурнунда, шупту талаларын кончуг кичээнгейлиг өөренип көөрү чугула.
ЭҢ-НЕ ДЭЭРЕ КЫДАТТАР – ТЫВАЛАР-ДЫР ДЭЭН
Бодум 2020 чылдан тура 30 ажыг кинотөлевилелдерге кириштим. Сөөлгү беш чылда дыка чай чок, чүгле четтигип ажылдап турдум. Аразында кол рольдар бар-даа болза, шыны-биле алырга, Россия девискээринде үнүп турар улуг хемчээлдиг фильмнерниң кол рольдарынче кирери тоң берге. Чылдагааны – бистиң арын-шырайывыста. Ындыг-даа болза Якудза, Триаданың, филиппин, тайланд, индонезий, көрей, кыдат дээш делегейниң барык шупту мафия баштыңчыларын аңгы-аңгы фильмнерге ойнадым. Эң-не солун чүвези – ол чурттарның артистери мени боттарынга дөмейлээр болду: көрей кижи көрейлерге, япон кижи японнарга дөмей сен дээр. Мында чааскаан мындыг болган-дыр мен деп чугаалаар эрге менде чок. Бистиң — тываларның овур-хевиривис Азия чурттарының чоннарынга дөмей болганывыс улуг рольду ойнап турар деп чугаалаксадым.
Бир катап кыдат мафия баштыңчызын ойнап турумда, “Эң-не дээре кыдаттар – тывалар-дыр” – деп, бир оператор чугаалады. Амгы кыдат актёрларның ойнап шыдавайн баар рольдарын тыва актёрларның күүселдези ылап-ла шынныг, чедингир-дир дээнин кино тырттырар бөлүктен база дыңнадым. Бир катап хөй кижиниң чогужун тырттырып турда, бистиң боксёрларывыс, ушу спорт-биле холбашкан спортчуларывыс каскадёрларның күүседир рольдарын безин шуут шын ышкаш ойнап каан. Режиссер шуут кайгап турган чүве. Кандыг-даа берге даалганы арыг күүседиптеринге, ханывыста бар дайынчы шынарывыс дуза болуп турар дээрзи билдингир чүве-дир ийин.
Мээң хөй чылдарда кады ажылдап турар операторум Антон Кузьмин бир дугаар Тывага келгеш: “Силерде гримм чокка делегейниң азиаттарын ойнаарынга кандыг-даа рольдарга тааржыр овур-хевирлер хөй-дүр. Чүгле шилип билир. Ол-ла” – деп магадап чугаалап турган кижи. Ынчап кээрге, эки кинону тырттыргаш, делегейге алдаржып болур артистерни чон аразындан тып ап болур ышкажыл. Херек кырында, кол рольда эвес-даа болзуңза, ийиги, үшкү чергениң рольдарынга киржири безин дыка улуг күжениишкин негеттинер харыысалгалыг ажыл дээрзин кинода киржип турар артист бүрүзү билир.
Эң-не улуг хемчээлдиг киришкен төлевилелдеримниң бирээзи “Легенда о Коловрате” деп фильмни Европада кара чаңгыс улуг павильонга тырттырган. Чүгле кино тырттырар бөлүк 100 ажыг кижиден тургустунган, ооң кырынга хөй кижи киржилгезинде актёрлар, мал-маган, чылгы, инек дээш чүнү чок дээр. Ол бүгүнүң киржилгези-биле кадрларны бойдуска эвес, павильонга тырттырганын бодап көрүңер даан. Киноиндустрия кайы хире сайзыраңгай апарган-дыр. Ооң-биле дөмей хемчээлдиг төлевилел – “Князь Андрей”, “След” дээш өске-даа. Кандыг-даа төлевилелге киржилге меңээ эки дуржулга, деңнелимни ам-даа бедидип алырынга ажыктыг арга-дыр. Ылаңгыя хөйге билдингир артистер-биле кады ойнаар кадрларга шыңгыы белеткел херегин билген мен. Чижээ, хөйге билдингир актёр, режиссёр, Россияның улустуң артизи Александр Михайловтуң чаңгыс дубльдан тырттырып кааптарын көрдүм. Бир фильмге ооң камгалакчызын (телохранитель) ойнап тургаш, дыка хөйнү өөренип алдым. Актёр кижиниң техниказы кадрда кады ойнап турар кижизинден хамааржыр, бот-боттарындан иттинер болганда, сураглыг артистерниң чаңчыкканы чаңгыс дубльдан тырттырар деңнели менден база хамааржып турарын, чазар болзумза, катап база дубль эгелээр дээрзин билгеш, дыка-ла кызып турган ийик мен. Ажырбас, шыдажып эртим.
Хөйге билдингир болган тудум, артистерниң кижизиин, “сылдыс аарыы” чок, бөдүүнүн, ажылын тулган кылып шыдаарын бо-ла эскерер-дир мен. Шоолуг эвес сценарийлиг фильмнерни шак ындыг профессионалдар ушта тыртып, деңнелин бедидип турар. Оларны фильмче чалаары, эвээш эвес чарыгдалды негээр-даа болза, режиссёрлар бүгү аргазын тып тургаш, оларны чалап алыр боор чорду. Чүге дээрге фильмниң чедиишкини олардан дорт хамаарылгалыг болуп турар.
Кинорежиссёр актёр кижиниң кино тырттырып турар үеде кандыг байдалдарны чурттап эртерин кежинге көрген, боду ону эки билир болза эки. Бодум ол талазы-биле дуржулгам бедидип алыр дээш, хөй аңгы төлевилелдерге кириштим. Эскергеним, багай кижилер ролю ойнаары дыка берге, ынчалза-даа эң-не солун.
КИНО – КИЖИЛЕРНИҢ УГААН-МЕДЕРЕЛИН ӨСКЕРТИПТЕР КҮШ
Тывада кыска-даа, долу-даа хемчээлдиг уран-чечен фильмнерни тырттырып, кинотеатрда көргүзүп эгелээни дыка эки. Ындыг-даа болза эки кино тырттырарынга чедир ам-даа өзер болза эки, хөй номчуттунар, чедиишкинниг фильмнерни көөр, өөренир, боттарының кылган ажылын бир дугаарында шүгүмчүлелдиг талазындан эгелеп эки шүгдүнер, кинокритиктер, аналитиктерниң үнелелин дыңнааш, экранче үндүргени дээре. Ол ышкаш кинофестивальдарже ажылдарын киириштирип, боттарының деңнелин аңаа шылгап көрүп тургаш, бурунгаар тура дүшпейн ажылдаар болза эки.
Тывавыстың бойдузу, кинога кандыг-даа рольдарны ойнап болур овур-хевирлерниң хөйү – тулган фильмнерни тырттырар арганы берип турар-дыр. Эң-не кол чүве – шыырак сценарий бижиир авторларны белеткээр болза эки. Кандыг-даа режиссёрга эки автор тып алыры – эң-не берге айтырыгларның бирээзи.
Кино – кижилерниң угаан-медерелин өскертиптер улуг күш болганда, экранче чүгле бедик шынарлыг, ханы уткалыг фильмнерни үндүргени дээре. Кино делегейинче кирер мурнунда, ону эгезинден тура эки сайгарып билири чугула. Тывада киноиндустрия чаа сайзырап эгелээн болганда, ооң-биле чергелештир кинокритиктерни өстүрер. Ол талазы-биле эртемденнер база херек-тир.
Бодум хуумда чаа төлевилелдерни эгелеп алган мен. Чамдыызының үези ам-даа келбээн. Өскелерин тырттырып эгелээр дээш белеткенип тур мен. Оларның бирээзи “Улетая за солнечным ветром” деп база бир чаа төлевилел. Ооң таныштырылгазын бо чылдың июнь 4–7 хүннеринде Красноярскыга болган Сибирьниң кино шуулганынга киириштиреримге, 100 ажыл аразындан 9 шыырактар санынче шилиттинген. Ол төлевилелди Культура яамызын таварыштыр боттандырарын шуулганның комиссиязы сүмеледи. Төлевилелге киржир актёрлар шилилгезин кылып каапкан бис. Чоорту ол дугайында медээлер үнүп эгелээр боор. Амдыызында ону тодаргайлаваайн. Оон аңгыда комедия жанрынга белеткээн төлевилелим база үезин манап чыдар... Кылыр ажыл хөй.
Чоокта чаа РФ-тиң улустуң артизи, сураглыг кинорежиссёр Россияның Кинематографтар эвилелиниң даргазы Никита Михалковтуң оралакчызы журналист, сценарист, режиссёр, продюсер Алексей Алешковский Тывага кээп чорааш, киноиндустрияны хөгжүдер сорулгалыг ТР-ниң Культура яамызы биле РФ-тиң Кинематография эвилелиниң аразында кады ажылдажылганың дугуржулгазын чарган. Бо дыка улуг дидим базым-дыр. Бо хевээр ажылды салбайн, киноиндустрияны улам хөгжүдер аргаларны тып ажылдаарын ында киржилгелиг даргаларга, чогаадыкчы эш-өөрге күзээр-дир мен. Сөөлү барып, Тыва киностудия делегейге чаңгыланып турар апаар дээрзинге бүзүрелим улуг.
Владимир Копуш – кино артизи, сценарист, кинорежиссёр, продюсер. 2007 чылдан 2024 чылга чедир 18 фильм болгаш сериалдарга тырттырган. 2011 чылда тырттырган «Кушкаш-оол. Мальчик-птица» деп барымдаалыг кинозу “Патриот России–2012” Бүгү-россия чергелиг мөөрейге тиилекчи болган. 2020 чылдан 2025 чылга чедир 30 кинотөлевилелге киришкен: “Легенда о Коловрате»; «Анна-детективъ»;«Погнали»;«Убить Риту»; «Уроки китайского»; “След”; «Камера Мотор» болгаш өске-даа.
Карина МОНГУШ.
Чурукту В.Копуштуң хууда архивинден алган.
“Шын” №25 2025 чылдың июль 3
