Чуртталгавыстың база бир чылы доозулган. Ооң берге, нарын үелерин тура дүшпейн, тыва чон төлептии-биле бурунгаар, дидим болгаш чоргаар базып келдивис. «Амыдырал — демисел» дээр, ылаңгыя тускай шериг операциязынга эрес-дидим маадырлыы-биле төрээн чурту, чону дээш амы-тынын харамнанмайн демисежип турар. Оларга мөгейбишаан, шупту амыр-менди тиилелгелиг чанып кээринге бүзүреп, кижи бүрүзү тейлеп турар бис.
2025 чыл чеже-даа дүшкүүрлүг болза, чайынналчак чедиишкиннер, алдарлыг юбилейлер-биле арбын болган. Чижээлээрге, Алдан-Маадыр аттыг национал музейивис бо чылын 95 чыл оюн демдеглээн болгай. Ынчангаш бо музейге хамаарылгалыг бистиң өг-бүлевистиң бир онзагай, төөгүлүг кижизиниң дугайында демдеглекседим.
Бистиң улуг өгбевис Данил Данзын-оол – алдарлыг музейниң баштайгы үндезилекчилериниң бирээзи. Ол 1904 чылдың декабрь 15-те төрүттүнген. Данил Баткарович ТАР үезинде Чөөн чүк улустарының коммунистиг университединиң (КУТВ) төөгү факультедин дооскан. Ол бодунуң үезиниң сайзыраңгай кижилериниң бирэээзи чораан деп билир бис.
Музейниң алдын уязын ылап билир, төөгү эртемнериниң кандидады Анна Оюновна Дыртык-оол бистиң өгбевистиң ат-алдарын көдүрүп, деткип чоруурунга мөгеер бис. Ол Д.Б. Данзын-оолдуң дугайында «Тывага музей ажыл-чорудулгазының төөгүзү. 1920-1940 чылдар» деп 2009 чылда үнген номунга улуг шинчилел ажылын кылган.
Оон бээр 10 ажыг чыл эрткен. Бо номда 1920 чылдарның эгезинде Тываның төөгүзүнүң, ооң бир дугаар улуг документизи – Конституцияны бадылаан съездиниң саавыр-бижиктеринден эгелээш, республиканы шинчилээн баштайгы даштыкы-иштики эртемденнерниң янзы-бүрү ажылдарын киирген. 1930 чылда музей айтырыы тургустунуп, ооң баштайгы директорунга Е.П. Ермолаевти томуйлаан. Баштайгы шинчилекчилерни, археологтарны, төөгүчүлерни онзагайлап демдеглээн. Ук ном кончуг өөредиглиг. Төрээн черивистиң эгээртинмес байлак төөгүзүн чыгган эртем ажылы.
Ол номда авторнуң бижип турары-биле, Данил Баткарович тывалардан баштай музей директорлап эгелээн тыва кижи ол деп демдеглээн. Ооң ажылдап турган чылдарында (1939-1944 чч.) чүгле делгелге, экспонаттар чыып көргүзеринден аңгыда, археология талазы-биле ажылдар база эгелээн. Д.Б. Данзын-оолдуң удуртулгазы-биле 492 базырык-хорумнарны казып, оларның тускай даңзызын тургускан. Эртем ажылы ынчаар эгелээн, баштайгы тыва археологтарның бирээзи ол деп, автор үнелээн.
Оон эгелээш-ле эртем-шинчилел ажылы шуудаан, аңаа могаг-шылаг чок үлүүн киирген Д.Б. Данзын-оолду музейниң үндезилекчилериниң бирээзи деп документ-фактылар-биле бадыткаан. Амгы үеде кырган-ачавыстың эгелеп каан археология ажылы дыка-ла алдаржаан. Ооң ажылдап турган үезинде музейниң Алдан-Маадыр деп адын база адааны төөгү.
Улуг өгбевис Тываның төөгүзүнүң шыгжамыры — Алдан-Маадыр аттыг национал музейге ажылдап чораанынга бис, салгалдары, чоргаарланып, ооң ат-алдарын утпайн сактып, мөңгежидип чоруур бис.
/ Светлана ДАНЗЫН-ООЛ, хоочун журналист.
Чуруктарны өг-бүле архивинден алган.
“Шын” №50 2025 чылдың декабрь 25
