Филология эртемнериниң кандидады, тыва филология болгаш ниити дыл кафедразының доцентизи, филология факультединиң деканы, 100 ажыг өөредилге номнарының, эртем-методиктиг үндүрүлгелериниң база «Тыва андропонимнер», «Тыва дылда иви ажыл-агый лексиказы» болгаш өске-даа монографияларның автору, Россияның аңгы-аңгы эртем фондуларының грантыларын чаалап ап, төлевилелдерни боттандырып чоруур Надежда Сувандииниң ажыл-ишчи намдары-биле кыска таныжылганы бараалгадыр-дыр бис.
– Надежда Дарыевна, «кижи чурттуг, куш уялыг» дижир болгай, өскен-төрээн чериңерден чугааны эгелеп алыылыңар бе?
– Барыын-Хемчик кожууннуң Ак сумузунга көдээ аалга төрүттүнген мен. Ада-ием малчыннар болганда, кады төрээннерим-биле ол чоок-кавының чараш черлеринге хой, мал кадарып өскен бис. Ынчап чоруй 1967 чылда Дөң-Терезин суурга эге школаның 1-ги клазынче киргеш, интернатка чурттавышаан, 4 классты өөренип дооскан мен. Ол үеде улуг угбам дээди эртемни чедип ап, Бай-Тайга кожуунче ажылдаар санал алган соонда, шупту угбавыс чанынга барып өөрени берген бис.
Ынчангаш 5 дугаар класстан Тээли ортумак школазынга өөредилгемни уламчылааш, ол-ла школаны 1977 чылда доозуп үндүм. Аттестатты алгаш, Кызылдың башкы институдунче дужаап кирип алгаш, 1984 чылда ону доозуп, орус дыл болгаш чогаал, тыва дыл болгаш чогаал башкызы мергежилди чедип алдым.
– Диплом холда, ажылдаар күзел-сорук хайныккан хып дээн үеңерде күш-ажылчы намдарыңарны баштай кайыын изээн силер, башкы?
– ϴөм ээзиниң чурту Тес-Хем кожууннуң Самагалдай суурнуң бир дугаар школазынга орус дыл болгаш чогаал башкылап ажылдап эгеледим. Оон 1 чыл хире ажылдааш, амыдыралывыс аайы-биле Ак-Довурак хоорайның 2 дугаар школазынга тыва дыл болгаш чогаал башкылап ажылдай бердим. Аңаа 4 чыл ажыг ажылдап турувуста, оглувус төрүттүнген. Хоорай чоогунда казып турар асбестиң тыныш органнарынга хоралыг салдары чаш кижиге таарышпас болганындан ажылывысты, чурттап турар черивисти солуур ужурга таварыштывыс.
Ынчангаш Кызыл хоорайже көжүп кээп, 1990 чылдан эгелээш, Тываның күрүне университединиң филология факультединиң тыва дыл кафедразынга ажылдай берген мен.
– Күш-ажылчы орууңарга кол ужур-дузалыг дагдыныкчы башкыларыңар дугайында чугаалап көрүңерем, Надежда Дарыевна?
– Мээң улуг башкыларым Кима Биче-ооловна Март-оол, Доржу Сенгилович Куулар, Елизавета Боракаевна Салзынмаа база ол сургуулдап турар үемден-не кураторум турган Мира Викторовна Бавуу-Сюрюн оларның арга-дуржулгазын эдерип чорааш, бо хүнде эки ажылдап чоруурум ол деп миннип, өөрүп четтиргеним илередип чоруур мен.
1999 чылда аспирантураже өөренип киргеш, филология эртемнериниң кандидады, тыва дылдың баштайгы шинчилекчилериниң бирээзи, алдарлыг тюрколог Борис Исаакович Татаринцевтиң удуртулгазы-биле диссертацияны бижип эгеледим. Ол диссертацияның эге үндезини безин төөгүлүг чүве. Мен ынчан, 1984 чылда, институтту доозуп тургаш, Тываның бир дугаар доктору, профессор Шулуу Чыргал-оолович Саттың удуртулгазы-биле «Тыва улустуң хуу аттары» деп диплом ажылын бижээн мен. Ол ажылды олчаан улаштыр кылып сайзыраткаш, «Тыва андропонимнер» деп эртем-шинчилели кылдыр бижээш, 2005 чылда Москвага Дыл эртеминиң институдунга эртем чадазын камгалап алганым ол. Ынчангаш меңээ эртемче база чедиишкинниг ажыл-ишче орукту, мындыг хөйге хүндүткелдиг дагдыныкчы башкыларым ажыдып бергеннер. Ылаңгыя Борис Исааковичиге аажок өөрүп чоруур мен. Ол эртем ажылындан аңгыда, бажыңынче чалап, бодунуң амыдырал-чуртталгазы-биле таныштырып, амы-хууда үлегери база байлак сагыш-сеткили-биле кижизидип чораан. Удуртукчу башкымның база ооң өөнүң ишти Маргарита Петровнаның чырык овур-шырайын кезээде чылыы-биле сактып чоруур мен.
– Силерниң чоргааралыңар болуп, эртем адын камгалап алган студентилериңерни таныштырып көрүңерем.
– Кафедрага ажылдап эгелээнимде, Тыва биле Моолдуң аразынга керээ езугаар бир дугаар этниктиг тываларның төлээлери боор 4 студент 1990 чылда өөренип келгени онзагай болуушкуннарның эгези деп санаар мен. Тыва дыл болгаш чогаал башкылары белеткээр бөлүкке өөренип келген алыс угу-дөзү Моолдуң тыва студентилериниң ам бо хүнде үжү филология эртеминиң кандидады чаданы камгалап алганнар. Доозукчуларывыска – эгин-кожа ажылдап чоруурум доцент башкы У. Цэцэгдарь, Тываның гуманитарлыг болгаш социал-экономиктиг тускай шинчилелдер институдунуң башкарыкчы эртем ажылдакчызы Б. Баярсайхан база Моолдуң ϴөредилге институдунуң эртем ажылдакчызы Х. Гансүх оларга чоргаарланып чоруур мен. Бо эртемденнер бистиң кафедраның аспирантуразын Мира Викторовнаның удуртулгазы-биле чедиишкинниг дооскаш, Новосибирск хоорайда Россияның эртемнер академиязының Сибирьде салбырының филология институдунга Баярсайхан, Гансүх, Москвага Дыл эртеминиң институдунга Цэцэгдарь эртем чадазын камгалап алган. Оларның ам 4 дугаары Ч. Оюунбадам Моолдуң Хөвсгөл аймактың Цагаан-Нуур сумузунуң школазында директорлап, төрээн тыва дылын өөредип ажылдап чоруур. Дыл шинчилели кылып турар кезек башкылар ол угже экспедициялап чораанывыста-ла, ол доозукчувуска аалдап барып, башкының ажыл-ижи, амыдырал-чуртталгазы-биле таныжып, чедип чоруур бис.
– Эртем-шинчилел ажылынга кезээде силерге бүзүреп, деткип чоруур чоок кижилериңер кымнарыл, башкы?
– ϴөм ээзи Аркадий Максимович Сувандии, тудуг инженери мергежилдиг. Кажан-даа мени сагыш-сеткилиниң ханызындан деткип келген, ылаңгыя, эртем адын камгалап ап чораанымда дыка улуг дузаны чедирген. Ынчан 90 чылдарда, акша-төгерик нарын үеде, тудуглар кылып турган болгаш-ла, меңээ материалдыг дузаны чедирип, эртем адын чедип алырынга деткимчени бергени ол. Биске чаа бедиктерже күштү 2 оглувус берип, чалгынналдырып келген. Оларның улуу Айдың эрге-хоойлу талазы-биле эртемниг, боду тускайлаң ажылдап чоруур, бичиизи Барс-Хоо англи дыл башкызы, ынчалза-даа ол бодунуң сонуургалы-биле күш-культура институдун база доозуп алгаш, элээди ажы-төлдү күш-культура, спортка хандыкшылын хаара тудар сорулга-биле футбол тренери болуп ажылдап чоруур.
– Удуртканыңар факультетте салым-чаяанныг аныяк эртемденнерниң кол дагдыныкчы башкызы болганыңарда, коллективиңерниң келир үезиниң дугайында чүнү чугаалап болур силер?
– Филология факультединде аныяк башкылар элээн хөй. Олар шупту эртем-шинчилел ажылдарын чорударынга сонуургалдыын ажылдап кирип турда-ла, кафедра эргелекчилери-биле кады чугаа чорудуп тура, тодарадып ап, арга-сүмени берип турар бис. Чамдыктары боттарының мергежилиниң аайы-биле аспирантурада өөренип, харын-даа эртем ажылын камгалаарынга белеткенип турарлар, а чаа ажылдап эгелээннери өөренир угланыышкынын тодарадып, эртем удуртукчулары-биле дугуржулганы чорудуп турарлар.
Мен маңаа кижизидилге талазы-биле деканның оралакчызы болуп ажылдап турар Шеңне Вадимовна Монгуш деп аныяк башкывысты демдеглекседим. Ол университетке сургуулдап тургаш-ла, мээң удуртулгам-биле курс ажылын кылып, чоорту эртем ажылынга сонуургалы оттуп, Новосибирск, Горно-Алтайск хоорайларга эртем конференцияларынга, олимпиадаларга чаңгыс эвес удаа киришкеш, тергиин эки чедиишкиннерлиг болуп турган. Университетти кызыл диплом-биле дооскаш, Шеңне Вадимовна бодунуң төрээн чери Тожунуң Адыр-Кежиг суурга тыва дыл, чогаал башкылап тургаш, тыва филология болгаш ниити дыл эртеминиң кафедразының аспирантуразынче кирип алган. Ынчангаш диплом ажылынга кылып турган темавысты уламчылааш, ам бо хүнде диссертациявысты төндүрүп, ону камгалаарынга белеткенип турар бис. Бо аныяк башкыны бодум орнумга ажылдаары-биле белеткеп, ап турар курстарымда практиктиг кичээлдерни эрттиреринге арга-сүмени берип, дагдыныкчызы кылдыр удуртуп турар мен.
Оон аңгыда, Тыва Республиканың Аграрлыг лицейи 2003 чылда ажыттынарга, аңаа ажылдап турар үелеримде белеткеп каан өөреникчим, лицейниң 2006 чылдың баштайгы доозукчуларының бирээзи Чойган Ондар Новосибирск хоорайга түрк дылдыг чоннарның олимпиадазынга киришкеш, тиилекчи бооп үнгеш, Новосибирскиниң күрүне университединче шылгалдалар чокка кирип алганы база бир улуг чедиишкинивис болуп турар. Ам бо хүннерде филология эртемнериниң кандидады Чойган Геннадиевич Ондар Тываның гуманитарлыг болгаш социал-экономиктиг тускай шинчилелдер институдунуң дыл эртеминиң секторунда эртем ажылдакчызы. Ооң мени «эртем оруунче оруум ажыткан башкым» деп четтиргенин илередип чоруурунга өөрүүр мен.
– Надежда Дарыевна, силерге хөй-хөй өөреникчилериңерниң, студентилериңерниң өмүнээзинден Россияда Башкының болгаш дагдыныкчының чылы-биле чаа-чаа ажыдыышкыннарны, чайынналчак чедиишкиннерни күзедивис!
/ Артыш КОЛ, Чаяна ЧЫКАЙ, филология факультединиң студентилери
чугаалашкан.
Чингис СААЯНЫҢ тырттырган чуруктарны.
"Шын" №25 2023 чылдың апрель 8
#Шынсолун #ТываРеспублика #Тывадыл #Тыва #ТывГУ #ТываФилология #БашкыБолгашДагдыныкчыЧылы #ФилологияФакультеди
