Тыва чоннуң эң-не ыдыктыг байырлалы – Шагаа. Шагаа шаг-үениң солчуушкунунуң эргилдезин демдеглээн бурунгу байырлал-дыр. Тыва чон шаандан тура, Шагаада бот-боттарының өглеринче чалажыр, үүжезин чазып бузар, аъш-чемни демнежип кылып, аъштанып-чемненир чорааннар.
Шаанда 3 ыдык бар чораан: бирээде, Шагаа бүдүүзүнде бир ай бурунгаар аал-коданын, бажың-балгадын арыглап-аштаар. Ийиде, саң салыры – Шагааның сүзүглел одаа. Саңны хүн үнүп олурда, хүн үнер чүкке салыр. Саңга чүгле эр улус барып болур. Ак чемниң дээжизин шуптузун тавак долдур тудуп алыр: хойтпак, сүт, саржаг, чөкпек, курут, өл-ааржы, тыва далган, тараа, өреме, быштак, үүжениң эът баштыңы төштү, чарынны саңче салыр. Ча- жыг – Шагаада ак чемин тос дээрге, Долаан бурганга, тос таңдыга чажып өргүп чораан. Чалбарыг – бойдустан, оран-таңдыдан чаагай кежикти дилээр езулал. Йөрээл – оран-чуртту, аал-оранны, амыр-тайбыңны, азыраан малы хүр турарын күзээриниң ёзулалы. Шагаада – саң салыр, чалама баглаар, чажыг чажар. Аас-кежикти, тодуг-догааны, кадыкшылды кыйгырар байырлал. Шагаада аъш-чем, өг-бүрүзүнге элбек болур.
Шагаа байырлалында кожа-кожа аалдарның улуг-даа, бичии-даа кижилери омак-хөглүг, хей-аъттыг, тодуг-догаа болур ужурлуг. Ал-боттары, ажы-төлү артыжаныр, база кижи бүрүзү иштики сагыш-сеткилиниң хиринден адырлып, ынак тариназын үш катап номчуп алыр. Кылын идик-хевин харга, дошка кактаар. Хере кургадып каан аът, инек кежинге дагдан бадып чуңгулаарга, магалыг-ла, дыка солун боор. Өгнүң от чаяакчызын албан чемгерер. Шагаалап келген чон шупту чолукшуур – амыр-мендизин айтыржыр.
Чула бурган чырыы дээр. Шагаа дүнезинде чула хып хонар, ол хүн хондур удувас, ойнап хонар – Тыва аъш-чемин стол долдур делгеп алыр. Ойнаар оюннарывыс: Домино, шашки, тевектээри, буга-шыдыраа, шиштээр шыдыраа, аът чарыштырып, кажыктаар. Ооң-биле кады сагыш-сеткилин арыглап билир тариназын номчуур. Иштинде багай чүүл ыразын, эки чүүл элбекшизин деп йөрээп чалбарыыр.
Бир-ле болган аалывыска Шагаага торгу-торгу тоннарлыг, дордум курларлыг, чыраа-саяк аъттарлыг дөрт аныяк кыс келгенин черле утпас-тыр мен. Олар кожамыкка тиилээн-не болгай.
Ала-ала аъттар келди
Ак-көк Сүт-Хөл аъттары бе?
Аянныг, онза кыстар келди
Ак-көк Сүт-Хөл кыстары бе?
Алдан-Маадыр даштыг чер боор,
Аъдың ужуп каатпазын.
Анай-караң аамай болгай,
Астыктырып каатпазын.
Шагаада оюннар шаңналдыг, ону уштап-баштап турар улус билир.
Шагаада оюннар: “Матпаадыр” азы “Арбай-хоор”. Өг-бүле ойнаар. Адазы оглунуң улуг эргээн баскаш:
Матпаадыр – хой дөгерер,
Бажы курлуг – бажың тудар,
Ортаа мерген – от салыр,
Уваа-Шежек – паш тигер,
Бичии-Бөөвей чээрген салыр,
Бүүрек-саарак чиир,
Авазынга дузалажыр.
Кып-кыры, өп-өжүн,
Чап-чарын, тас колдук дээш кичигелээн ышкаш ойнап каттыржып эгелээр-ле. Ада-иези-биле ынчаар ойнаарга, эң-не чоок көрүп, ада-иезинге эргеленип, аразынга найырал улам быжыгар.
Чылбак МОНГУШ,
күш-ажылдың хоочуну, РФ-тиң хүндүлүг башкызы, “Шынның” хоочун бижикчизи.
“Шын” №10 2024 чылдың февраль 10