Республикада оруктар септелгези кезээде Тываның Баштыңы Владислав Ховалыгның шыңгыы доктаамал кичээнгейинде.
Кожууннарны болгаш хоорайларны кезип чоруп тургаш, оруктарның байдалын көрүп, тус черлерниң чурттакчыларының болгаш удуртукчуларының санал-оналын дыңнап, септелге эргежок чугула апарган оруктарны септээр болгаш аңаа херек акшаны үндүрүп бээриниң дугайында шиитпирлерни ол хүлээп ап турар. Ооң түңнелдери көскү, сөөлгү үш чылдарда республикада оруктарның шынарының экижээнин чурттакчы чон, эң ылаңгыя чолаачылар демдеглеп турар.
Ылаңгыя Кызыл – Тээли автомобиль оруун чылдың-на чаарты септеп турар болгаш, барыын кожууннар биле найысылал Кызыл хоорай аразынга машина-балгаттың аргыжары мурнуку үезинден дүрген болгаш пассажирлер аргыштырылгазынга эптиг апарган деп болур. Бир эвес бо орукка чолаачылар оваарымчалыг чоруур болза, автомобиль озал-ондаа дыка эвээжээри чугаажок.
Кызыл хоорайда чиик автомашиналарның саны чылдан чылче көвүдээш, харын-даа мырыңай сыңышпастаан деп болур. Ооң-биле холбаштыр хоорай иштинге автомобиль шимчээшкини нарыыдаан, эрткен-дүшкен чадаг кижилерге база элээн ондактыг апарган. Хоорайның кудумчуларында оруктарга автомобильдер болгаш чадаг кижилер шимчээшкининге таарымчалыг болгаш айыыл чок байдалды тургузары-биле оларны сөөлгү ийи-үш чылдарда делгемчиди септеп келген.
Хоорайның төп болгаш хөй автомашиналар чоруп турар Ленин, Кочетов кудумчуларны, Гастелло аттыг дыштанылга парыгы – Интернациональная кудумчузу кварталды, Кочетов биле Комсомольская кудумчуларның белдиринде, чоннуң “Чуртталга бажыңы” (Дом быта) деп адай бергени хөй садыг-наймаалыг алды каът бажың чоок-кавызы дээш өске-даа кудумчуларда оруктарны алгыдып септээни, машиналар тургузар “карманнарны” тутканы автомобиль болгаш чадаг кижилер шимчээшкини айыыл чок болурунга салдарлыг болган.
Титов биле Бай-Хаакская кудумчуларда оруктуң капитал септелгезин чорудуп, ону калбартып, аай-дедир ийи-ийи дилиндекке машина-техника шимчеп болур кылдыр септеп дооскан. Амгы үеде бо кудумчулар белдирлеринде светофорларлыг, оруктарга шимчээриниң угланыышкыннарын айыткан шыйыгларлыг, автомобильдер шимчээшкининге таарымчалыг амгы үениң кудумчулар апарган деп болур.
Иркутск кудумчуну калбартыр асфальтылап, аңаа шимчээшкинни Бай-Хаак кудумчуже үндүргени Кызылдың төп болгаш мурнуу микрорайоннар аразынга автомобиль шимчээшкининге эптиг апарганындан Бай-Хаак биле Титов кудумчулап чоруур автомашиналар көвүдээн. Чүге дээрге Ангарск бульварда, Иркутск кудумчуда, Лопсанчап кудумчунуң үстүү талазында хөй квартиралыг бажыңнарның хууда машиналыг чурттакчылары хоорайның төвү-биле Бай-Хаакская кудумчулап аргыжар апарганнар.
“Регион болгаш тус чер орук четкизи” төлевилелдиң акша-хөреңгизи-биле Кызылдың ортузун дургаар шөйлүп чоруткан Рихард Зорге биле Шевченко кудумчуларның оруктарын чалдап, оларны асфальт-биле шыпканы Рабочая кудумчуда хөй автомобиль шимчээшкини ынаар чайлып, элээн чиигээн. Бо кудумчуларда чырыдылга шугумун чаартып, демир-бетон чагыларны тургузуп, чаа сывырындак демирлерни шөйүп, амгы үениң күштүг сайгылгааннары-биле чырытканы автотранспорттуң болгаш чадаг кижилерниң караңгы үеде шимчээшкинин айыыл чок болдурган деп болур. Бо кудумчуларда хууда бажыңнарның чурттакчылары автомобиль оруун асфальтылаары-биле чергелештир чадаг кижилер кылаштаар оруктарны кылбаанынга хомудап турганнар. Оларның санал-оналын кичээнгейге ап көргеш, тротуарны чадарын планнаан, бо талазы-биле ажылдарны эгелей берген.
Кызылдың кыдыкы кудумчулары база хайым автомобиль шимчээшкинниг апарган. Аңаа автомашиналар шимчээшкини эптиг болгаш айыыл чок болзун дээш, ол кудумчуларда септелге ажылдарын бо 2023 чылда чорудуп турар.
“Орук-тудуг-транспорт” кызыгаарлаан харыысалгалыг ниитилелдиң ажылдакчылары РПС, “Обувь” садыг баазаларының чоогунда, хөй автомобиль шимчээшкинниг Каменистая кудумчунуң оруунуң септелгезин апрель айның баштайгы хүннеринде эгелээн.
Бо кудумчуда узун дурту 700 метр оруктуң дооразы 7 метр кылдыр алгыткан, ооң кыдыын дургаар чадаг кижилер кылаштаар тротуарны чаткан, оруктуң ийи талазынга электри сайгылгааннарының чагыларын тургускан. Кылып чоруткан ажылдарның хемчээли улуг болган. Аңаа күштүг машина-техниканы болгаш ажылчыннарны хаара тудуп, оруктуң эрги асфальт шывыын буза соккаш, өскээр чүдүрүп чорудуп, элезинниг сайдан чаа таваан салгаш, тырылдыр бастыргаш, асфальтылаары дээш өске-даа ажылдарны кылып чоруткан. Амгы үеде бо оруктап машина-балгат чоруп турар. Кызыл хоорайның мурнуу микрорайоннарының машина-балгаттыг чурттакчылары РПС, “Обувь” садыг баазаларынче Каменистая кудумчулап чоруп турар апарганындан ооң-биле чергелештир чыдар Оюн Күрседи кудумчудан автомобиль шимчээшкини Каменистая кудумчуже чайылганындан Оюн Күрседи кудумчуда орукта автомобиль шимчээшкини сыыгаан.
Каменистая кудумчунуң ийи талазынга тротуарны кылыр дээрге, совет үеде-ле, машина-техника эвээш шагда хууда бажыңнар туткан ол кудумчу кызыы болган. Бүгү септелге ажылдарынга 23 млн рубль көрдүнген. Ажылды чагыткан организация Кызылдың мэриязының ажыл-агый департаментизи.
Кызыл хоорайның база бир хөй автомобиль шимчээшкинниг кудумчузу — чоокку Каа-Хем суурже шөйлүп чоруткан Колхозная. Бо кудумчуда орукту аай-дедир дөрт дилиндектерлиг кылдыр алгыдыр септээрин 2023–2024 чылдарда боттандырар ужурлуг. Бо оруктуң септелгези элээн нарын байдалда чоруп турар, чүге дизе ооң адаанда чер иштинде суг, чылыг дээш өске-даа четкилер бар. Оруктуң чаартылгазының үезинде Кызыл – чоокку Каа-Хем аразынга автотранспорт шимчээшкинин таарыштыр организастаар ажылды орукчулар болгаш оруктарга айыыл чок талазы-биле албан черлери чорудуп турар. Түр када бергедээшкиннерниң чылдагааннарын чолаачылар медереп билип, орукка кичээнгейлиг болуру чугула.
Ниити узун дурту дөрт километр оруктуң 2 километрин бо чылын септеп доозар, арткан 2 километрни — 2024 чылда. Колхозная биле Магистральная кудумчуларда оруктарның аразынга доора кудумчуларда оруктарны алгыдыр септээри база көрдүнген. Бо септелге ажылдарынга чарыгдаар акша-төгерик 600 миллион рубль. Орук ажылдарының чагыкчызы база-ла Кызыл хоорайның мэриязы.
Найысылалдың кудумчуларының оруктарының септелгези хоорайның чурттакчыларының амыдыралының байдалы экижииринге ниитизи-биле эки салдарлыг болганын кызылчылар демдеглеп турар.
/ Шаңгыр-оол МОҢГУШ.
"Шын" №52, 2023 чылдың июль 15