📢Чолаачылаар эрге алыр шынзылга кылдыртыры-биле нарколог эмчиниң шинчилгезин эртип чадап турарының дугайында хомудалдар “Шынның” редакциязынга келген. Оочур хөй болганындан каш хүн дургузунда безин эртип чадап турар улус бар. Шак бо байдалдарның тургустунуп келгениниң чылдагааннарын, ук айтырыгны шиитпирлээри-биле кандыг хемчеглер ажылдап кылдынып турарын Республиканың наркология диспансериниң эмчи шинчилгелери эрттирип турар диспансерлиг салбырының эргелекчизи Аяна Хертек-биле чугааны чоруттувус.
– Аяна Александровна, чоннуң бир кол сонуургап турар айтырыы, чүге бо эмчи шинчилгези өртектиг болуп турарыл?
– Бир дугаар ээлчегде диспансерлиг салбыр дээрге эмнелге чери дээрзин чугулалап айтып каайн. Арага, наркотиктер дээш өске-даа хоралыг бүдүмелдерден аарып качыгдаан кижилерге эмчи дузазы чедирери – бистиң кол хүлээлгевис. Ооң-биле чергелештир чонга чолаачылаар, ок-чепсек эдилээр эрге алыр азы ажылга тургустунар, өөренип кирер дээн чергелиг таварылгаларда нарколог эмчи шинчилгезин эрттирип турар бис. Ол дээрге эмчи дузазы эвес-тир, аарыг дугайында чугаа чорбайн турар. Хамааты кижиге бодун арага, наркотиктерден аарывайн турар мен, кадык мен, боо-моңгу эдилеп болур мен, машина-балгат башкарып болур мен азы ол-бо ажылга ажылдаар болзумза, ажырбас деп бадыткап шыдаар кылдыр бис, эмчилер, магадылал берип турарывыс ол. Ынчангаш эмчи шинчилгези төлевирлиг болуп турар ужуру ында, күрүне чүгле аарыг улусту эмнээр ажылдың саң-хөө хандырылгазын чорудуп турар, а бо бүгү таварылгалар хамаатыларның боттарының хууда айтырыглары апаар.
Аңаа немей тайылбырлап каар чүүлүм болза, ук өртек-үнени эмчилер боттары чогаатпайн турар. Кадык камгалал яамызында тускай комиссия ук өртек-үнени бадылаар. Ынаар эмчи шинчилгези чорудуп турар үеде эмнелге ажылдакчыларының ажылының төлевири, лабораторияга анализтер кылырынче үндүрүп турар чарыгдалдар дээш өске-даа бүгү чарыгдалдарны киир санап каан болур. Санаашкынны тускай федералдыг чурум езугаар чорудар. Ук өртек-үнени чылдың сайгарар, бадылаар, болгаш яамывыстың дужаалы-биле доктаадыр.
Оон бир чугула айтырыг – ук акша эмчилерниң карманынче кирбейн турар, бир талада шак ол эмчи шинчилгезин эрттиреринче эмнелгениң үндүрген чарыгдалын дуглаар, арткан акша эмнелгениң хереглелдеринче үнери көрдүнген. Ук кирген акша-хөреңгиниң шын чарыгдаттынып турарын хыналда органнары шыңгыызы-биле хайгаарап турар.
– Кожуун-сумулардан келген чонну сонуургадып турар айтырыг – чүге ыяап-ла Кызыл хоорайга ол шинчилгени эртер ужурлугул?
– Федералдыг хоойлужудулганың негелдези езугаар (мында хөй янзы документилер дугайында чугаа чоруп турар – чолаачыларга бир аңгы, боо-чепсекке, ажылга тургустунарынга дээш байдал бүрүзүнге үндүрген федералдыг документ-саавырлар турар, олар шупту эмнелгеде бар, парлааш, ханада безин азып каан), шак бо эмчи шинчилгезин эрттирерде, нарколог эмчиниң (тодаргайлаарга, психиатр-нарколог дээр) шинчилгезин база лабораторлуг шинчилгелерни кадык камгалал адырының күрүне азы муниципалитет деңнелинде системазының тускайжыттынган эмнелге албан черинге эрттирер ужурлуг. А Тывада шак ындыг эмнелге чери чаңгыс – бистиң диспансеривис база бистиң химия-токсикология лабораториявыс. Кожууннарга диспансеривистиң адырларын ажыткаш, лицензия кылдыргаш, дериг-херекселдер-биле чүмнээш, ажылчы олуттар тургускаш, ук ажылды чогум организастап болур. Ынчалза-даа ынаар канчаар-даа аажок хөй саң-хөө акшаландырыышкыны негеттинер апаар.
Чон дуу өске регионнарда районнар эмнелгелеринде бар деп чугаа үндүрүп тургулаар-дыр, бүгү чуртта негелде чаңгыс – тускай наркодиспан- серлерге ону эртер ужурлуг. Чогум чамдык регионнарның районнарында чурттакчы чон саны хөй болза, диспансерлер бар болгулаар.
Бир эвес өске регионга эмчи шинчилгезин эртип турар кижи болза, Тывадан бистиң диспансеривистен ук эмнелге ол кижиниң дугайында медээлерни дөмей негээр. Хоойлунуң негелдези ындыг.
– Оочур айтырыы чоп кончуг чидигленип келгенил? Ажылдап олурар эмчилер санын көвүдедип болбас бе?
– Ажыы-биле чугаалаар болза, оочур айтырыы чылдан чылче чидигленип-ле олурган болгай. Бир дугаар ээлчегде чугулалап айтып каар чүүлүм болза, шак мындыг нарколог эмчиниң шинчилгезин негээр албан-организациялар саны көвүдеп келген. Ооң мурнунда кожуунда нарколог эмчиниң шинчилгези-биле шынзылгазы четчир турган болза, ам ыяап-ла лабораторлуг шинчилге негээр, бистиң шынзылга бижиивис негээр апарган таварылгалар хөй. Ийиде, чурттап турар республикавыс колдуу дугуйлар кырында болгай, автомашиналыг улустуң саны чылдан чылче немежип олурар. Оон аңгыда, боо-чепсек эдилели негээр чаа мергежилдер база сөөлгү чылдарда немешкен. Үште, часкы үе кезээде оочурлар көвүдээр үе кылдыр санаттынар, чүге-ле ийик, бо үеде кезээде кижи саны көвүдей бээр-дир. А бо хүннерде хенертен оочурнуң көвүдээни чолаачыларга тускай бланк саазыннарның поликлиникаларга келбейн турганы-биле база холбажы берген, үр манаан улус хары угда бланкылар кээрге, оларны садып алгаш, мөөңү-биле халчып эгелээни бо.
Эмчилер санын көвүдедипсе деп айтырыг чүгле чонну эвес, а бисти база бо-ла дүвүреди бээр-дир. Республикавыста каш чурттакчы чон барыл, ол хире чонга дүүштүрген санныг эмчилер турар деп чүүлдү база утпас болза эки. Бистиң диспансеривис – эмнелге чери деп дагын база сагындырайн, кол сорулгавыс аарыг улус эмнээри. Эмчи шинчилгелерин эрттирер кылдыр чүгле 2 өрээл, 2 эмчи, 2 фельдшер аңгылаттынган. Оон аңгыда, наркоманиядан аараан улус-биле ажылдаар бир кабинет, арагадан аараан улус-биле ажылдаар кабинет, назы четпээннер-биле ажылдаар кабинет бар. Шак бо эмчи шинчилгези-биле холбашкан берге байдал тургустунарга-ла, шупту кабинеттерни чон хүлээп алыр ажылче хаара тудуптар бис. Ынчангаш документ езугаар 2 эмчи ажылдаар ужурлуг болза, херек кырында 6 эмчи ажылдай бээр – мен бодум база чон хүлээп алыр ажылче киржир ужурга таваржыр-дыр мен. Шак бо бодал-биле диспансеривисте шупту кабинеттерде арыгланыр өрээлдерни кылып каан – анализтер алырда, 2 арыгланыр өрээл хунаажып турбас кылдыр.
Оон аңгыда, бир чугаалаксап турар чүүлүм болза, бистиң диспансеривис канчаар-даа аажок назыдап-кыраан бо чаңгыс каът ыяш оран-саваның 1/3 кезиин ээлеп турар – кызаа, тар коридорларга 5-6 кижи туруптарга-ла, дола бээр, ынчангаш чон кылыктанып эгелээр ужуру-даа ол. Чаа оран-сава тудар дугайында айтырыг ам-даа шиитпирлеттинмээн.
– Ам бо хүннерде чүгле күрүне ачы-дуза чедирилгезиниң (госуслуги) порталын дамчыштыр бижидер чурум кирген.
– Ийе. Бис ОМС системазынче кирбейн турар болгаш, өске эмнелгелер-биле деңге Госуслугиден бижидер чурумче шилчивээн турган бис. Ынчалза-даа чонга эптиг болуру-биле, сөөлгү каш чыл дургузунда телефон дамчыштыр азы регистратураның бодунга баш бурунгаар хостуг хүнче, хостуг шакче бижидип алгаш, ол үезинде чедип келгеш, хала чокка эмчи шинчилгезин эртип алыр арганы тургускан бис. Ооң-биле чергелештир “дириг оочурну” база кадагалап арттырган бис. Бир неделя, ай туржук, чартык чыл бурунгаар үеде-даа бижидип алыр арга турган. Ынчалза-даа чонувустуң баш бурунгаар планнаар ажылды херекке албазындан “дириг оочур” черле сыыгаваан. Херек кырында шак бо эмчи шинчилгезиниң түңнелдери бир чыл чедир хуусаалыг болур болгай. Эвээш дизе – чартык чыл. Чижээ, чолаачылаар эрге берип турар шынзылга июньда төнер болза, январь-февральда эртип алыр болза, ажырбас. Ол дугайында чонга тайылбырлап шаг болган бис.
Ам бо сөөлгү негелделер езугаар күрүне ачы-дуза чедирилгезиниң (госуслуги) порталын дамчыштыр бижидер чурумче март айда-ла кирген бис. Ынчалза-даа чонувусту бодааш, дириг оочурну база хевээр арттырып алгаш турганывыс бо. Ынчалза-даа черле алыс кижилерниң каржы-хажагай апар чыдары эмнелге ажылдакчыларынга айыылдыг апарганын барымдаалааш, долузу-биле электроннуг оочурже шилчиир ужурга таварыштывыс. Чүге дизе каш удаа аас-дыл үнгениниң соонда изигленген кижилер бистиң ажылдакчыларывысты мырыңай иткилеп, хаккылап эгелээн таварылгалар болган. Амдыызында госуслуги порталының ажылы шуудагыже чедир чаңгыс хонуктап оочур ажыдып тур бис. Чоорту бир неделя, бир ай, харын-даа чартык чыл бурунгаар оочурну ажыдыптар аргаларын көөр бис.
А амдыызында оочурну сыыгадыры-биле, ажылдаар шагывысты кежээкиниң 18 шакка чедир узадыр арганы удуртулгавыс дилеп тыпкан – ол анаа-ла чүүл эвес, акша-көпеекке үзер, ажылдакчыларның чөпшээрелин айтырар – база тускай организастыг аргалар негеттинер ажыл болур.
Бо нарын айтырыг тургустунуп келгенин билген ышкаш, Россияның Чазааның Даргазы Михаил Мишустин 2022 чылдың январь 1-ден тура 2023 чылдың декабрь 31-ге чедир хуусаазы төнүп турар чамдык документилерни, оларның иштинде чолаачылаар эрге берип турар шынзылгаларның хуусаазын дараазында 3 чылче узадыпкан. Ынчангаш бо айыттынган 2 чыл дургузунда чолаачылаар эргези төнүп турар улус эмнелге черинче 3 чыл дургузунда далашпас болза, ажырбас апарган-дыр.
И. САНЧАТ чугаалашкан.