Тыва чечен чогаалдың баштайгы таваан салып, улуг үлүг-хуузун киирип, эртине чогаалдарны чонунга арттырып каан эгелекчилерниң бирээзи Степан Агбаанович Сарыг-оолдуң 115 харлаан юбилейи диңмиреп эрте-даа берзе, бо сактыышкынны бижиксээним аажок.
Кижи сеткили хензиг черден өөрүүр, багай сөстен кударай-даа бээр. Хүндүлүг дыштанылгаже үнүп, хар-назын улгадып-даа турза, уран чүүл, чечен-чогаал, шүлүктер-биле холбажы бергеш, алдарлыг өгбе, Улустуң чогаалчызы Степан Агбаановичиниң меңээ йөрээп бергени буянныг сөзү — «чогаалчы бол, кызым» дээш номнарын берип, экини күзеп турганы анаа, хилис барбаанынга өөрүп, мөгейип чоруур мен.
…10 чыл школазын доосканым соонда, 18 харлап, Кызыл хоорайда башкы институдунче кирип алыры-биле көдээден шылгалда эртер дээримге, документилерим четпес болган. Улаштыр угбам мени Кызыл хоорайның Төп харылзаа черинге ажылдаар кылдыр чугаалашкаш, киирип каарга, почтальон хүлээлгени алган мен. Чоннуң чагыдылгазын озал чокка, өй-шаанда чедирер, пенсионерлерге, чогаалчыларга (гонорар) чедирер акша-төгерикти тускай документ ёзугаар шын хүлээдир дугайында шыңгыы «өөредилгени» таныштыргаш, хүннүң-не 500 акшаны (бо үеде болза 50 муң ирги бе) үндүрүп бээр турган. Ол үеде улустуң номчуттунары аажок. Өреге бүрүзү 4–5 чагыдылгалыг (солуннар, сеткүүлдер).
Амгы хоорай иштинде «рынок» ол үеде чок турган. Красноармейская, Рабочая, Дружба, Комсомольская кудумчуларында хуваап каан черлерни харыылап турган мен. Красноармейская кудумчузунуң 74 дугаарлыг бажыңынга кезек чогаалчылар чурттап турган.
С.А. Сарыг-оол, О.К. Сагаан-оол чогаалчыларга гонорар чедирип турганымны утпас мен. Хүнде 2 улуг хүрең барбамны долдур дыгып алгаш, бирээзин үлеп доозупкаш, улаштыр «опорный ящиктен» ийи дугаар сумкам алгаш, үлеп чоруптар мен. Комсомол, партия үези болгаш, ажыл шыңгыы, негелде улуг.
С.А. Сарыг-оол чогаалчыга бир дугаар чедирген гонорарым 63 акша 82 көпеекти санааш, тутсурумга, адын салгаш: «Бо 3 акша 82 көпеекти бо хире кызымак, чаш почтальон кызымга шаңнал кылдыр бээрим ол» — деп каттырымзап чугаалаарга, албайн ыядып шаг болган мен. Өөнүң иштин кый дээш «Давыдовна, бо кызымга шаңнал бээримге, албайн тур, сен чугаалап көрем» — дидир. Мария Давыдовна бедик, шыырак, чарашсымаар орус угбай мени мактап, көгүдүп-даа турар. Алыр ужурга таварышкан мен. Солун, сеткүүлүн чедире бээримге-ле, «Уруувус келди! Мындыг чаш уруг мындыг улуг сумка көдүрүп, бо кончуг -44 градус соокта шыдамыын, кээргенчиин» — дишкен соонда, мээң хыраалыг карактарым, бажым дүгүн аштап, хевим уштуп изиг аьш-чемин делгеп, чемгере-ле бээр. Мария Давыдовна кидис идиктеримни уштуп, чөргешкилеримни кургадып, буттарымны чылыдыр чөргеп бээр. Чүң моюн-ораар-биле мойнумну ораап-даа бээр. Степан Агбаановичиниң баштаан, каткыжызын кайгап, каттырып-даа турар мен. Мээң улуг почтачы сумкамны элээн черге көдүрүп-даа бергилээр. Ол аныяк үемде чогаал ажылы сонуургаар харыым кайда боор, башкы азы эмчи-ле болуксап чораан мен.
Кызылдың эмчи училищезинче кирип алгаш, 1972 чылда доозуп алгаш, 47 чыл ажылдааш, «Хин-ава» диртип, «РФ-тиң кадык камгалалының тергиини» деп хөрек демдээнге төлептиг болган мен. Аныяамдан уругларым ачазын, хөй кады төрээннерим чидирип, сагыш-сеткилим хоозурап, бергедеп, бодумну алаактырып чиигедир дээш, чогаалче сундуга берген мен… Эгезинде чүгле бодумга бижип эгелээш, ооң дүрүм негелдезин билбес кижиге берге деп билгеш, чаңгыс чер чурттуум, баштайгы тыва херээжен алдарлыг чогаалчы, журналист, төөгү эртеминиң доктору Е.Д. Танова угбамдан өөредиглер, арга-сүмезин ап дыңнап чорааш, чоорту сиңниге бергеним ол боор.
Быжа берген мерген угаан-биле бодап кээримге, алдарлыг С. Сарыг-оол чогаалчывыс мени баш удур йөрээп, буянын берген чадавас. Мээн ийиги ада-ием ышкаш апарган мындыг алдарлыг өг-бүлеге дужуп, чаңгыс столга олуруп, уруу болуп чорааным улуг аас-кежик! Четтирип, мөгейип, сактып чоруур мен. Чурукка тырттырып албааным хомуданчыг.
Чогаалче оруумга дузалажып чораан Черлиг-оол Чашкымаевич, Маадыр-оол Бартыштаанович, Лидия Херлиевна, Сайлыкмаа Салчаковна, Нина Даш-ооловна, Раиса Оңчатпановна, Айлаң Дунчуур-ооловна, Шаңгыр-оол Монгушевич болгаш өскелер-даа чогаалдарымны сайгаржып, деткип келгенинге өөрүп четтиргенимни илередип олур мен.
Тергиин деңнелдиг эвес-даа болза, бо үелерге чедир 5 номда (брошюралар) шүлүктер болгаш проза чогаалдарымны үндүрүп алганым, шүлүктеримден 8 ыры үнүп келгени аксым-кежии, чедиишкиним. Ажы-төлүм салгалдарымга арттырып каар өнчүм болзун.
Тыва бижиктиң, литературлуг дылдың үндезилекчилериниң бирээзи, Улустуң чогаалчызы С.А. Сарыг-оолга мөгейиг, сактыышкынымны мынчаар доозуп каайн.
Өскүзүнге чалынмайн түреп чорааш,
Өрү чүткүп, дээди атка чедир депшээн
Агбаан оглу Сарыг-оолдуң алдар-ады
Ала-чайгаар тураскаал дег мөңгежизин!
Раиса ХОВАЛЫГ,
РФ-тиң кадык камгалалының тергиини, ТР-ниң алдарлыг ажылдакчызы, ТР-ниң чогаалчылар эвилелиниң кежигүнү.
«Шын» №90 2023 чылдың ноябрь 25