Кандыг-даа кижи, чүү-даа чүве эрткен төөгүлүг болур. Бодумнуң 45 чыл бурунгаар доосканым эргим школам – Кызыл-Мажалыктың бир дугаар школазының библиотеказының дугайында кыска, чыып алган төөгүм-биле силерни таныштырар бодалдыг мен, номчукчу. Чүге дизе ол 2024 чылда 95 чылдаар юбилейин демдеглеп эрттирер.
Бо хире улуг байырланчыг чылда канчап бодумнуң мынча чылдар дургузунда ажылдап келгеним ном саңының дугайында биживес боор мен аан. Ынчангаш бо чүүлүмде билир шаам-биле чыып алган материалымны бижидим. Мээң школам – Барыын-Хемчик кожууннуң эң улуг школаларының бирээзи. Школа библиотеказы база школа-биле дөмей, ол хире чылдар дургузунда туруп келген деп бодаар мен, чүге дизе үе-дүпте-ле ном саңнары турган болгай. Мээң ажылдай бээрим мурнунда, хөй чылдар дургузунда ажылдап чораан Оюмаа Самбуудайевна Монгуштуң сактыышкыны: «…1964–1966 чылдарда Кызыл-Мажалыктың бир дугаар школазы эрги оран-савазынга турар шагда, мен 9–10 класска өөренип тургаш, библиотекадан дыка ном бижидер турган мен. Ынчаарда школаның директорунга Өлчей Хертек деп кончуг негелделиг, шыңгыы башкы турган. А библиотека школаның артыы талазынга кудумчудан кирер эжиктиг. Номнар арай эвээш көстүр, оларны кылымал үлгүүргелерде, шкафтарда делгээн. Библиотекары ортумак назынныг, орус омак-сөөктүг кижи чораан, оожум-топтуу кончуг көстүр.
1970 чылда Канск хоорайга библиотека техникумун дооскаш келгеш, культура шугумунга 10 чыл ажылдааш, 1983 чылда өөредилге шугумунуң библиотекаларынче ажылдап чорупкан мен. 1986 чылдың сентябрь бирде Кызыл-Мажалыктың бир дугаар школазынга библиотекарьлап ажылдай бердим. Ажылды Зинаида Трофимовна Пчеляковадан, Анна Павловна Кундузаковадан хүлээп алдым. Оларның мурнунда Тыгбаа Ооржаковна Биче-оол ажылдап турган. Ном фондузун хүлээнишпээн-даа бис, чүгле дүлгүүрүн берип каан. Өөредилге номнарын шалада төп каан, арай деп тургаш, класстар аайы-биле аайлап алгаш, өөреникчилерге үлээн мен. Бүгү номнар ынчангы 60 чылдардагы-ла сарыг өңнүг шкафтарда, а стеллаж деп чүве шуут чок.
Ном фондузу бай-байлак, чаа номнар номчуттунмаан-даа хевээр, шоочалап-даа кааннары бар, а чамдыктарын шкаф адаанче уштур арга чок кылдыр тырып каан. Үлгүүргелерде 1940–70 чылдарның номнары саргаргылап калган, оларны үндүр делгеп салыр стеллажтар чок. Ол үеде өөредилге болгаш номчулга номнары доктаамал хөйү-биле кээп турган. Эки үеде бай-шыдалдыг улустуң үндүр октагылапкан демир стеллажтарын кайыын-бээр чыып тургаш, күш-ажыл башкыларынга тулган дээн ийи талалыг демир стеллажты тургустуруп, элээн хөй өскерилгелерни библиотеканың ажылынга киирдим. Ол үелерде ном фондузунуң саны 16 муң ажыг, ооң иштинде адырлар аайы-биле болгаш литературлуг номнар 6 муң ажыг, артканнары өөредилге номнары. Солун, сеткүүл чагыттырар акшаны кашты күзээр болдур, ынчаны берип, бүдүн чылда чагыттырып турган. Өөредилге коллекторундан номнар үргүлчү кээр. Библиотеканың бир хүнде номчукчуларының саны 20–25 чедип, чамдык үелерде четтикпейн-даа баар турган мен» – деп, сактып чугаалаан.
Бо хүннерде Оюмаа Самбуудайевна хүндүлүг дыштанылгада. Дыштанып олурза-даа, дешпилгелиг үеден чыда калбайн, “суйбаар телефону”-биле үргүлчү сүмелерин бижип, харылзаавысты үспейн чор бис.
Оон аңгыда, чамдык башкыларның сактыышкыннарындан алырга, библиотекага Чечекмаа Дыртый база ажылдап чораан. 1985 чылда 0,5 шалыңга эге класстар башкызы Галина Кара-ооловна Сарыглар Тыгбаа Ооржаковна Биче-оол-биле кады база ажылдап турган. 1986 чылда Зинаида Трофимовна Пчелякова биле Анна Павловна Кундузакова башкылар база үлүүн киирип чорааннар.
Амыдыралының аайы-биле Оюмаа Самбуудайевна Кызылче чоруй баарга, 1998 чылдың апрель айдан эгелеп мен ажылдап эгеледим. Ам бо 26 дугаар өөредилге чылынче кирип турарым бо.
Ынчан мени школаның директору Виктория Сергеевна Ондар хүлээп алган. Библиотека школаның ийиги каъдынга – амгы тыва дыл, чогаал клазынга турган. Чоорту өөреникчилер саны көвүдеп эгелээрге, школаның даштынга бичии аңгы бажыңчыгаш туткаш, 2001 чылдың ноябрь 23-те библиотеканы ынаар көжүрген. Аңаа ол 2011 чылга чедир, 10 чыл дургузунда, турган. 2011–2013 чылдарда катап школа иштинче көжүп, амгы танцы клазынче көжүрген. 2013 чылдың ноябрь айда катап-ла эрги черинче, школа даштында аңгы оран-савазынче көжүп, бо хүннерге чедир ында номчукчуларын хүлээп, ажылдап турар. Бо хүннерде библиотека чээрби кижи олуттуг, 10 столдуг номчулга залдыг, абонемент болгаш номнар шыгжаар адырлыг. Ийи компьютер салыр столдуг, ноутбуктуг, өңнүг принтерлиг. Библиотеканың эң үнелиг эртинези – номнар. 2024 чылдың январь бирниң хүнүнде ниити ном фондузунуң саны – 19837 кезек. Өөредилге номнары – 14405. Эрткен, эки үелерде дег уругларның номчулга номнары келбестээни арай хомуданчыг. Библиотекарь кижиниң база бир кол чоргааралы – номчукчулары. Бо үелерге чедир школа библиотеказынга ажылдап келгеш, амдыгаа чедир утпазым эргим, чаптанчыг, угаанныг, чаш номчукчуларым уттундурбас. Мээң эң-не чоргааралым, номга сонуургак номчукчум – Мерген Маадыр-оолду бижиксээр-дир мен. Ол 2-ги класстан эгелээш 11 классты дооскужеге чедир 360 ажыг номнарны, сеткүүлдерни номчаан. Мергенниң соонда, база школаны доозуп үнгүжеге чедир, харын-даа бо үеде студент апаргаш безин, библиотеказын утпайн, кышкы, чайгы дыштанылгаларында бо-ла кире халып кээр Даян Кууларым база бар. Номчулгага болгаш библиотекага школачы чылдарының эгезинден школаны дооскужеге чедир шынчы болуп арткан 2 оол номчукчум бо. Оон аңгыда, элээн чылдар бурунгаар доозуп чоруй барган Дүн-Хая Монгушту, Айлуна Шоңнай-оолду, Аула Салчакты, Таисья Сандыкты, Айрана Иргитти, Буяна, Арияна Сат угбашкыларны, Ай-кыс Ооржакты, Анжела Ооржакты, Диана Сарыгларны, Айза Монгушту дээш оон-даа өскелерни амдыгаа чедир чоргаарал-биле сактып, утпайн чоруур мен. Бир эвес силер мону душ болуп номчуп азы бир-ле кижиден дыңнаар болзуңарза, силерге изиг байырым чедирип олур мен, эргим номчукчуларым!
Библиотекага чүгле номчулгадан аңгыда, кичээлдер, консультациялар, кичээлден дашкаар хемчеглер-даа болу бээр. Ынчангаш библиотека амгы үеде школага дээр болза, хөөредиг чок. Мен ында ажылдап, өөредилге адырында үлүг-хуум киирип чоруурумга чоргаарланып, өөрүп чурттап чор мен.
Марина САГДЫ.
“Шын” №21 2024 чылдың март 20
