Моңгуш ДОРЖУ,
М. Горький аттыг литература институдунуң доозукчузу, ССРЭ-ниң Чогаалчылар эвилелиниң кежигүнү
САРЫГ ШАЙ
Сарыг шай садып алгаш, садыгдан улуг-ла ыравайн бар чорумда, шала чолдаксымаар дурт-сынныг, шырайының чымчаа кончуг, канчаар-даа көөрүмге, калган авам сагышка кирип келир кадай уткужуп келгеш, айтыра-дыр:
— Сарыг шай бе, оглум?
— Ийе. Сарыг шай-дыр, угбам. Дуу садыгдан садып алдым.
— Оо! Экизин аа! Бистиң суурувуста көзүлбестей берген чүве.
Мону садып алыр дээш, сураглап чордум. Келген-не херээм бо. Чуура тудар шай ижеримге, өзүм карарар кижи мен — дээш, садыг уунче чиик адак базыпты.
«Өзүм карарар» дээн сөстер сеткил-чүрээмни доюлдуруп, мени каш сын ажыр ужуктуруп, каш хем кежир эжиндирипкензиг апарды.
Частың башкы айы бодунуң эргезин бүрүнү-биле эдилей берген үе-ле турган боор. Аяс хүннүң алдын-сарыг херелдери дыттарның ожуктуг будуктарынга ойнай бээрге, демгилери эстиринге белеткени бергилээн мөңгүннерзиг апаргылаар чүве. А чоок-кавының бизеңнерлиг хаяларында суг-чинчилер кылаңайнып чыткылаанзыг-даа...
Эртенги чемимни чип алгаш, койгунга салып каан дузаам кезер деп бодап олурумда, авам эмзирип олурганы дуңмам уругну кавайлавышаан, чугаалай-дыр:
— Кай баар деп олур сен, оглум?
— Дузаам кезерим ол, авай.
— Дүктүг-Чаак акың сугга четкеш келем. Бо кызыл шай ижеримге, өзүм карарар-дыр. Күжүгеннериң кештери-биле мындаа өлүрген азың кежин акыңга аппарып бергеш, «Сарыг шай бар болза, авамга берип көр, акый. Кызыл шай ишкеш, өзүм карарар-дыр»– деп, олур дээр сен. Ол акың барааннап алган болур. Кожуун төвүнде өлүкке садар барааннар келген деп дүүн Үндезин кырган-ачаң чугаалап олурду ийин — дээш, эргелиг, оожум кара карактары-биле менче көрүп келди.
— Чаа, авай. Баргаш келийн. Чигир база эккелген боор — дидим.
— Бараан эккелбээн-даа болза, Матпаа чааваң сарыг шай чок олурбас боор. Хөөкүй база чаш уруг эмзирер болгай — дээш, аът баштыг аартыышта чайгап олурган уруунче көре-дир.
Дүктүг-Чаак акым сугнуң аалы арт ажылдыр чүве. Акымның чогум ады ол эвес. Ынчалза-даа сал талазы-биле бай кижи боорга, чоок улузу аңаа ындыг шола ат шаңнааннар боор. Ол шола атка мээң база ынаам кончуг турган.
Арт кырынга үнүп келгеш, чооганы куду чүгүрүптерге, улустуң аргыжып турары кокпа орукчугаш акым сугнуң өдээнге дорт-ла чедире бээр.
Кезек ол-бо хараттынып тур мен. Часкы көгүлдүр чиргилчин үлдүргей ак харның кыры-биле ужукпушаан, акым сугнуң өөн база таварааш, шынааже челип кире бээрзиг болду.
Ындазында эрезим хайныры-даа хөлчок. Авам ыяап-ла мени айбылады. Угбамны чүге айбылавады, мен эрес кашпагай болган-дыр мен деп бодаарымга, ырлаксаам кели берди. Ол-бо билир ырларым сагышка кирбес боорга, эрткен күзүн угбам Чочагайны улус айтырып каапкан соонда, бир хой кадарып чорувуста, ооң ырлаан ырызы бажым иштинге ужугуп келди. Угбамны өттүнүп, шала боданганзыг аян-биле ол ырны бадырыптым.
Бора-Талдар мочургазын
Бора-хөкпеш кайын төдер.
Бодап чоруур бодалымны
Бодум өөрүм кайын билир.
Саргыл дыттың чочагайын
Сайлык күжүр кайын төдер.
Сактып чоруур сагыжымны
Сай-ла өөрүм кайын билир.
Хей-аът киргеш, ырлаан ырым, угбам Чочагай ырлап олурда ышкаш, чоок чалымнарга чаңгыланмас боорга, бо-даа улуг кыс кижи ырлаар ыр-дыр деп хөңнүм чазамыктап алдым.
Аал өдээнче кирип олурумда, акым сугнуң ийи калдар ыды огланып, уткуп алдылар. Төреливис оглу дижип, дугуржуп алганнарзыг-даа.
Өгге кирип кээримге, акым янзы-бүрү кеш санаан, а чаавам шай сүттеп тур. Келген херээмни, тын тынмайн, бирден-бирээ чокка тө каап бердим.
Акым менче бодамчалыг көрүп келгеш:
— Аалга келген кижи амыр-мендизин солушкаш, аяк шайны аартап олура, келген херээн чугаалаар чоор. Моон соңгаар билип ап чор, шүңме — дээш, ажылын уламчылай берди.
— Чаа, акый — дээш, чаавамның менче сунганы сүттүг шайлыг шаажаңын ийи холдап алдым.
Акым Дүктүг-Чаак дерги садыгжызы кижи деп чүвени ачам суглардан дыңнаан мен. Ол кожуун төвүнден чаа барааннар эккээр дээш, аъттанырының кырында олурда, барган болдум.
— Чаавайга (авамны ынча дээри ол) ижип олурар чүвеңден берзиңзе эки боор — дээрге, Матпаа чаавам хээлиг шай хавындан кечим шай ужулгаш, менче сунду.
— Күжүгеннериң биле азыңның кештерин мен ап алыйн. Чаа барааннай берди, сарыг шай бар болза, арбыдадыр эккээр мен дидир деп аваңга чугаалаар сен — дээш, иштиг таалыңынче мээң сарыг шайга чедирип алыксаан кештеримни суп алды.
— Чигир база эккээр сен бе, акый? — дидим.
— Ийе. Бар болза, үзүм чигирден-даа эккээр мен. Даарта база чүгүрүп кел, шүңме — дээш, өгден үнүптү.
Мен чаавамның чоокта божаан оглун магадап көрүп турумда, ол оттуп келгеш, эмиг дилей берди ышкаш. Чаавам ынаар ажаанзырай берди. А мен өгден чиик адак үнүптүм.
Өөмге чедир барык-ла шошкуптум.
Авам менче эргелеткен хевирлиг көргеш:
— Чоп мырыңай шал кара суг сен, оглум? Чүгүрүп чордуң бе? — дээш, хаваамче чыттап кагды.
— Ийе. Сыр кара маң-биле келдим, авай. Көңгүс турбадым. Харын хөректээжимни уштуп тудуп алгаш, чордум — деп өнемчидим.
— Ол болбазыкпе, кежээпейимни. Авазын азырай берген. Мону аңнаан ачаң келгиже ижер мен — дээш, кечим шайны аңдара-дүңдере тудуп олурда, авамның кем чок арнында өөрүшкүнүң сылдыстары чайынналып турган ышкаш болду...
Садыг чоогунга сарыг шай сураглаан, авамга дөмей кадай кижи мээң чашкы шаамның кокпаларының бирээзинче удазын шөйүптү...
"Сарыг шай" деп сөс дыңнааш-ла, сырбаш кыннып, авамның ынчангы өөрүшкүзүн болгаш согур душ бооп ужурашканым, авамга дөмей, сарыг шай сураглаан кадайны сактып кээр апарган мен.
📢ХАЧЫЛАР ЫРЫЗЫ
Шыксымаар чайгы агаарны, хүн үнүп олурда, топтап көрүп турарга, кандыг-ла-бир орта чуруттунмас торгу, чычыы-даа сагышка кирер. Хүн өрүлээн тудум, чоок-кавының хемнери, сыннары чиңгир көк чиргилчиннерни эштиптилер, ажыл-ишчи хүннүң эгелээни бо.
Совхоз конторазынга дүүнгү чугаа ёзугаар хой кыргылдазы бөгүн эгелээр. Ол кыргылдадан чурумал бижип алыксаан солун ажылдакчызы дем-не туруп келген. Суур ындында деспек кырындан инектер сагган эртежи херээженнерни магадаксап, чоргаарал-биле оларже көрүп каап, базып чораан.
Уран-оол Ондарның хуу-салымы бо суур-биле холбаалыг. Чүге дээрге ол хып дээн чалыы назынында бо суурнуң бир кызы-биле холбажып турган чүве-дир. «Ынчалза-даа үүле бүтпээн» дижип ырлажып турары ышкаш, оларның аразы амыдыралдың өске орукчугаштары-биле талыйты ырааш, көвей чылдарның нүүрүн көргени бо. Ынчангаш Уран-оол эрткен дүне ыржым суурга аян-тээлеп базып чорааш, кыска шүлүкчүгеш-даа шорбажылап алган. Ам оозун эде-хере тыртар дээнзиг, шээжи-биле катаптап номчугулаан.
Ортаа-Халыын, Кыдыы-Халыын
Ошкажыыл деп имнешкензиг.
Аяс дүне Саглы суурга
Аян-тээлеп базып чордум.
Дүжерликтиң ховузунче
Дүне кайгаан сылдыстыг дээр:
Чүге мыяда келген сен? — деп,
Чүрээмейден айтырганзыг...
Кандыг херек ужурунда
Канчап мында келгенимни
Уруг эжим көзенээнде
Уян чырык херечилээр...
Ийе. Анай-Хаак биле Уран-оолдуң аразын көзенекте уян чырык катап чоокшуладып турганзыг кылдыр сактып кээрге, сагыжын бир-ле чүве кичигелепкензиг апарган.
Уран-оол хой кыргыыр черге чедип кээрге, ийи кодан хойну кыргыкчылар дем-не, кышкы «негейлериңер» солуп берээлиңер дээнзиг, ында-мында чанагаштап эгелей бергилээн болган. Базар-хачылар хой кыргыыр тускай херекселдер-биле дем алчып, күш-ажылдың чаа аялгазын төрүп, чоогунда хемге аян тутканзыг дыңналгылаан.
— Дүгү хозаан хойну кыргаан херээ чок, анаа-ла «негейин» соя соп бээр кижи мен — деп, бир аныяк малчын чаа кыргаан хоюнуң орнунга өске бирээни чыттыра берген.
— Шалыпкын кыргы-ла, наадым чоокшулаан болдур ийин — деп, чоогунга хой кыргып турган бир кыс ону хөөктүрген.
— Ындыг харын, кады хаптар боор бис. Чаржыылы, харын — дээш, аныяк малчын каттырарга, база бир аялга ужуга берген.
Солун ажылдакчызы кижиниң хар-назыны арттар ашкан тудум, алыс кылып чоруур ажылының чымыжы аңаа бодунун изиг дери ышкаш чоок болганын эскерип чоруур болгаш, Уран-оол чурумал орнунга «Хачылар ырызы» деп кыска новелла бижип алганын меңээ хөөреп берген чүве.
Өңнүүмнү деткивишаан, бодум база солун чериниң кижизи болгаш, ук чогаалчыгашты номчукчуларга бараалгадырын күзей бергеним бо.
1980 ч.
"Шын" №62 2024 чылдың август 17