Тускай шериг операциязында киржип турар чаңгыс чер чурттугларывыс биле оларның өг-бүлезинге деткимче-дуза көргүзери – бо хүнде республиканың удуртулгазының ажыл-чорудулгазында чугула черни ээлеп турар угланыышкын. Тываның Баштыңының тускай шериг операциязының айтырыгларын шиитпирлээр тускай төлээзи деп албан-дужаалды кииргенинден бээр чыл ажыг үе эрте бергени бо. Шак ол албан-дужаалга Тимур Кууларны томуйлаанын билир бис. Тимур Борисович чаа чыл бүдүүзүнде Тываның Баштыңының даалгазы-биле дайынчы хөделиишкиннер чоруттунуп турар девискээрже ээлчеглиг сургакчылаашкынче аъттаныпкаш, чоокта чаа ээп чанып келген. Ынчангаш бодунуң ажыл-чорудулгазы, тускай шериг операциязының девискээринче чораанының дугайында база маадырлыг шериг оолдарывыстың дайынчы хүлээлгезин кайы хире күүседип турарын, оларның дугайында командирлериниң чугаа-домаан сонуургадып, интервьюну берген.
– Тимур Борисович, чоокта чаа тускай шериг операциязының девискээринче чорааш келген болгай силер, бо каш дугаар сургакчылаашкыныңар болуп турар ирги?
– Бо чаа чылда бир дугаар чорааным бо. А ниитизи-биле каш удаа чораанымны тодаргайлап санаар апаар-дыр. Тывадан шериг хүлээлгезин күүседип чорупкан оолдар-биле Чаа чылды ийи дугаар кады уткуп турарым ол.
– Бо удаада каш хонук дургузунда каяа-каяа чедип кааптыңар?
– Он ажыг хонук дургузунда, баштай ЛУР, ооң соонда Запорожьеге чедип чордум. Тывадан оолдарның чоруп турар девискээрлериниң барык доозазынга четтим. Шупту тыва оолдарга ужуражып каяа четтигер, ынчалза-даа ужуражып шыдаар хире оолдарывыска барып четтивис.
– Дайынчы хөделиишкиннер болуп турар черлер чоогунга чоруп турган ышкажыл силер?
– Бис шериг эвес, хамааты улус болганывыста, шуут мурнуку одуругга чедери болдунмас. Ынчангаш шериг оолдарывыс боттары ужуражырынга таарымчалыг черлерни шилип ап, шериг кезектерниң удуртулгазының чөпшээрели-биле каяа ужуражырын шиитпирлеп турганнар. Командирлер, аргалыг болза, черле дузалажырын кызыдар чорду. Чүге дизе төрээн черинден келген улус дайынчыларның хей-аъдын көдүреринге дуза кадар болгай, ынчангаш шериг командылалы бистиң ужуражылгаларывысты деткиир.
– Тускай шериг операциязының айтырыгларынга Тываның Баштыңының тускай төлээзи кандыг албан-хүлээлгелерни күүседип турар ирги?
– Ол хөй аңгы угланыышкыннарлыг ажыл болуп турар. Эге бажында кол сорулга – тускай шериг операциязы чоруп турар девискээрлерде дайынчыларга дузаламчы чедирери турган. Ооң соонда өске-даа чугула шиитпирлээр айтырыглар немежип эгелээн. А дайынчы хөделиишкиннер чоруп турар девискээрже шериг оолдарывысты деткиир, дузалажыр, хей-аът киирер сорулгалыг барып чедип турар бис. Ооң-биле чергелештир, ында чоруп турар оолдарның чамдыкта шиитпирлеп чадап турар айтырыгларын, удуртулгазынга чедип-даа тургаш, шиитпирлеп алырынга дузалажып турар бис. Херек апарганда, командылалынче үнер ужурга база таварышкылаар. Оон аңгыда, Тывада кылыр ажыл база хөй. Дайынчы оолдарның өг-бүлелеринге дузалажыры – ажылывыстың чугула угланыышкыны, шериг оолдарывыс чоок улузу дээш сагышсыравас, оларга чогуур дузаны, херек апарганда, чедирер дээрзинге бүзүрелдиг болур ужурлуг.
– Тывага хүнде каш дилег-билдириишкиннер алыр-дыр силер?
– Чүгле дүүнгү хүннү безин алыр болза, 11 кижини хүлээп алдым. Олар шупту шериг оолдарывыстың төрелдери. Үр үе дургузунда харылзааже үнмейн барган дайынчыларывыс-биле харылзаа тударынга дузалажыр дилег киирген. Сөөлгү катап ноябрь төнчүзү–декабрь эгезинде харылзашкан болуп турар. Ук дилеглер-биле ажылды дарый эгелей берген бис.
– Харылзааже үнмейн баар чылдагааннары кандыг бооп болурул?
– Аңгы-аңгы. Мурнуку одуругга дайзын-биле демисежип турар үеде харылзааже үнмейн барып болур. Долгажыр азы дыңнадыг бижиптер харыы чок апаар үелер база тургулаар. Үр үеде харылзааже үнмейн, оон долгап чедип келген таварылгалар база эвээш эвес. Шериг оолдарның чоок улузунуң бүгү дилеглерин хүлээп ап, болдунгу дег дузаны чедирерин кызыдып турар бис: шериг командылалы-биле харылзажып, сураа чок шериг оолду тыпкаш, чоок улузу-биле харылзаштырар аргаларны дилеп турар бис. Үр үеде харылзааже үнмейн барган дээш-ле, хол салдынган херээ чок.
– Силер чеде бээриңерге, дайынчы оолдар канчалдыр уткуп алыр-дыр?
– Дыка өөрүп хүлээп алырлар. Ында оолдарның боттарының тускай амыдыраар чуруму тургустунган болур. Оларның чурттап турар оңгу, блиндажтарынче кире бээрге, малчын аалда чедип келген ышкаш болгулаар – пашта быдаа тип каан турар, эът дүлүп каан, шай хайындырып каан болур. Тыва дайынчы оолдарывыс кадыг-бергээ дадыккан, мага-бот-даа, угаан-медерел, сагыш-сеткил-даа талазы-биле кадыг-быжыг улус. Ынчангаш шеригниң белен эвес байдалдарын төлептии-биле эртип турар.
– Силер чеде бээриңерге, чүнү сонуургап айтырар боор-дур?
– Бистиң шериг оолдарывыс республикада байдалды дыка эки билир болур. Интернет четкизи тыптып келирге-ле, олар медээлерни номчуп турарлар. Мээң чедип келиримни база билир, номчаан, манап турар болдулар. Орукче аъттаныптарымга-ла, менче долгап, бижип, оларның турар черинге мээң чедеримни сонуургап, айтырып эгелээрлер. Оон ужуражып келгенивисте, чаа девискээрлер биле Тываның агаар-бойдузунуң ылгалдыын кайы хире шыдажып эртип турарымны айтырып, сонуургадылар. Ынчан Тывага дошкун сооктар турганын олар база билир болдулар.
– Чаа девискээрлер биле Украинада сооп эгелээн деп медээ дыңналып турган болгай, агаар-бойдус кандыг болду?
– Ийе, аңаа чоруп тура, шак ол агаар-бойдуска таварыштым. Ынчалза-даа бистиң чыккылама сооктарывыска деңнээр арга чок. ЛУР-га чоруп турумда, 10 градус хире турган, ДУР-га – тик градус. Запорожьеге чылыг чорду. +8 градус хире боор оң. Чүгле харын, хар холумактыг чаъс доктаамал чаап турар боор, өл-шык берге чорду.
– Шак ындыг агаар-бойдуска бистиң шериглеривистиң идик-хеп дерилгези таарымчалыг бе, кандыгыл?
– Мээң чораан черлеримде шериг оолдарның идик-хеп, дерилгези эки чорду, аъш-чем, өске-даа чүүлдер-биле хандырылга база эки. Хову гоcпиталынче база чедип чордум. Ында Тывадан шериг эмчилер ажылдап турар. Госпитальда бирги эмчи дузазы чедиреринге херек чүүлдер шупту четчир бар.
– 55-ки даг-адыгжы бригадазынга Президентиниң “гвардейжи” хүндүлүг атты тывысканы дайынчы оолдарывыс хей-аъдын көдүреринге салдар чедирген ирги бе?
– Оолдарның дайынчы хей-аъды кезээде бедик улус. Ынчалза-даа оолдар шак ол болуушкунну аажок манап турганнар. Оларның эрес-дидим чоруунуң, шериг арга-дуржулгазының бедик үнелели ол болуп турар. Оолдар бедик атка езулуг төлептиг улус. Дээди Кол командылакчының салган дайынчы даалгазын бистиң оолдарывыс эрес-дидим, бедик деңнелде күүседип турарлар. Оолдар шак ол медээни дыңнап каан үеде оларның чанынга турган мен. Улуг өөрүшкүлүг медээни хүлээп алдылар. Ийе, оларның ол чокка-ла бедик дайынчы тура-соруун улам көдүргени шын.
– Бистиң шериг оолдарывыс түрлүг дайынчылар болуп турары ылап бе?
– Ийе, олар езулуг түрлүг дайынчылар. Чаңгыс чижектен киирип көрейн. Ол дугайында шериг оолдар боттары база оларның командылалы сонуургадып чугаалаан. Дайзын-биле сегиржип алыышкыннарның бирээзинге удурланыкчы ниити харылзаа каналын дамчыштыр сегиржип алыышкынче бистиң оолдарывысты тускайлап чалаан болуп турар. Тывадан оолдар-биле амы-хууда өжээнниг дээрзин чугаалап, өске артканнарын аткаарлай бээрин, бистиң оолдарывыс-биле удур-дедир арын көржүп, дайылдажырын саналдаан. Удурланыкчының талазындан тускай сегиржип алыышкынче шак ындыг чалалга алыры – улуг хүндүткел, чоргаарал. Амдыызында кайы шериг салбырының дугайында чугаа чоруп турарын тодаргайлап чугаалап шыдавас-даа болзувусса, алызы барып, шак бо төөгүлүг болуушкун дугайында чогаалдар, номнар бижиттине бээри чугаажок.
– Командирлер бистиң оолдарны канчалдыр үнелеп көрүп турар ирги?
– 55-ки гвардейжи бригаданың бир салбырынга чедип чораан үемде, оолдар олардан ырак эвесте өске шериг кезээ база бар деп чугаалааннар. Ында Бай-Тайга чурттуг чаңгыс тыва оол бар дээрге чаңгыс чер чурттугларындан аңгы шериг хүлээлгезин кайы хире күүседип турарын таныжып көөр дээш, аңаа барып ужуражыр деп шиитпирлеп алган мен. Шериг кезекти тып алгаш, радиохарылзаа дамчыштыр удуртулгазынга мени чеде бээр деп дыңнадып каан турган. Командири мени уткуп тургаш, ол дораан бистиң черивистиң шак ындыг дайынчыны өстүрүп кижизиткени дээш өөрүп четтиргенин илеретти. Тывадан шериг оолду эң-не тергииннериниң бирээзи деп офицер чугаалаан. Бүзүрелдиг, кандыг-даа нарын шериг даалганы күүседиринге белен, кандыг-даа берге байдалдардан, агаар-бойдустан далдаравас. Езулуг дайынчы. Шериг чаңгыс чер чурттуум-биле база ужураштым, эки чоруп турар болду. Езулуг бедик дайынчы тура-соруктуг, эрес оол болду.
– 55-ки гвардейжи бригада интернационалчы болгай, өске регионнардан шериг оолдар кайы хире албан-хүлээлгезин күүседип турар ирги?
– Эки чоруп турарлар. Ында Алтайдан, Екатеринбургтан, Челябинскиден, Владивостоктан шериг оолдар бар. Өске регионнардан оолдар тывалап “Шу де!”, “Экии!” дээн ышкаш тыва сөстерни өөренип алган, чугаазынга бо-ла ажыглаар апарган болдулар. Аңгы-аңгы регионнардан шериг оолдарывыс шупту эп-найыралдыг, чаңгыс блиндажка чурттап, эгин-кожа дайылдажып турарлар. Тускай шериг операциязы дооступ каарга, оларның найыралы ара соксавас, бүгү назыда артар дээрзинге бүзүрээр мен.
– Украинаның шериг күштериниң ок-боозу, ракеталары, патроннары төнүп турар, НАТО-нуң техниказы дүрген элеп-тоглап турар деп медээлер кээп турар болгай. Фронтуда ол байдал эскерттинип турар-дыр бе?
– Мен шериг кижи эвес болганымда, дайынчы хөделиишкиннер чоруп турар девискээрде доктаамал турбайн турар болгай мен. Ынчалза-даа оолдарның тиилелгеге бүзүрели улуг болду. Мурнуку одуругдан үнүп кээп турар оолдарның тура-соруундан безин алгаш көөрге, удурланыкчыдан бистиң тергиидеп турарывыс илдең.
– Өске регионнарда тускай шериг операциязының айтырыгларынга тускай төлээлер бар бе?
– Ол дугайында сонуургаваан-дыр мен. База бир регионда шак ындыг албан-дужаал бар деп дыңнаан мен. Ынчалза-даа сургакчылаашкыннар үезинде коллегам-биле таварышпадым. Госпитальдарда эмнедип чыдар оолдарга ужуражып чеде бээримге, өске регионнардан дайынчылар бистиң республикавыстан шериг оолдарга ол хире кичээнгей салып турарын магадаар чорду. Чамдыктары боттарының регионнарындан ынчалдыр ужуражып келбейн турарын шала хомудап чугаалаар. Ынчангаш Тыва тускай шериг операциязының айтырыгларынга регионнуң удуртукчузунуң тускай төлээзин томуйлаан эвээш санныг регионнарның бирээзи, харын-даа дың чаңгыс ындыг төлээлиг регион болуп турар деп билип турар мен.
Антон ПОСОХИН чугаалашкан.
Чуруктарны интернет четкизинден алган.
“Шын” №3 2024 чылдың январь 17
