САРЛЫК МАЛ ТОЖУ КОЖУУНДА
Тывада колдуунда Мөңгүн-Тайга, Бай-Тайга кожууннарда нептерээн сарлык малды Тожуда база тудуп эгелээн. Бо хүннерде бир хар чедип турар эр, кыс ийи баш молдурга сарлыкты Арбык деп черде шенеп азырап турар.
Иви малдың чурту болур Тожу черге Мөңгүн-Тайганың сарлыктарын эккелген төөгүзү мындыг. Мөңгүн-Тайга кожуунга бир-ле дугаар «Сарлык байырлалының» үезинде бир мындыны (кыс иви), ол ышкаш бир эдерни (эр иви) Тожу кожууннуң чагырга даргазы Буян Ондарга удурткан аалчылар белекке берген турган.
Бо чылын Тожу кожууннуң Наадым байырлалының үезинде Мөңгүн-Тайгада мал ажыл-агыйлыг «Мөген-Бүрен» күрүне бүдүрүлгезиниң удуртукчузу Өшкү-Саар Ооржакка удурткан мөңгүн-тайгажылар харыы кылдыр эр, кыс ийи сарлыкты белекке эккелген.
Эгезинде Мөңгүн-Тайганың сарлыктарын Тожуда Улуг-Оо деп тайга-сында ивижилерниң турлаанга кезек када азырап турган. Ол черниң өл-шык байдалын өөренип көргеш, сарлык малга таарышпас деп түңнелди үндүргеш, Арбык деп черде Сергей, Надежда Комбуларның кыштаанче көжүрүп эккелгеш, оларга хүлээдип берген.
Кожууннуң көдээ ажыл-агый эргелелиниң даргазы Чайнаа Соруннайның чугаазы-биле алырга, чоокку үеде Бай-Тайга кожуундан немей сарлыктарны садып алгаш, сарлык малдың баш санын Тожуга улаштыр өстүрүп көвүдедир сорулга салдынган.
— Мөңгүн-Тайгадан эккелген сарлыктарны Тожунуң ивижилери колдуунда-ла багдан салбайн турган. Чүге дизе курлак чедир улуг хар дүжер, тайга черге чаш молдургалар, бир болза аза бээр, бир болза кокай-бөрүге таваржы берзе, канчаар дээш харыысалга улуг турган. Улуг-Оо тайгазынга сарлыктар чүгле ийи неделя болган. Бо черге эккээрге, малдар харын дыштанып, инектер-биле кады хостуг оъттап чоруп турар апарган – деп, Чайнаа Соруннай чугаалады.
Тожунуң арга-дуржулгалыг ивижилери сарлык биле иви малдың аразында аажы-чаңын деңнеп көөрге, иви аажок чааш, а сарлык шала дошкун болган. Өске чер-девискээрни, ооң-биле чергелештир ивижилерни өскелеп, оларны үзүп, буттарынче теп-даа турганын ивижилер удаа-дараа дыңнадып келген.
– Мөңгүн-Тайгада ивилерниң салым-чолу база эгезинде Тожунуң чурттакчыларын дүвүредип турган. Тайга черге өөренген малывысты, кургаг болгаш кезээде хадып чыдар ховуларлыг черге арттырып каарывыска, кээргенчии аажок болду. Ооң соонда бичии болгаш-ла, ук кожуунда Көдээ ажыл-агый эргелелиниң даргазы Чойган Иргиттен бо-ла айтырар турдум. Ивилерни Алтай Республиканың чоогунда тайга черде азырап турар болган. "Ында иви оъду, шулун-даа бар, ажырбас, эки турлар" – деп, ол харыылаарга, сагыш-сеткилим оожургай берген – деп, Чайнаа Соруннай сагыш-сеткилин үлешти.
Тожуда шээр болгаш бода малды тудуп чоруур Сергей, Надежда Комбуларның эскергени-биле, сарлык – кончуг угаанныг мал. Бо черге чүгле ийи-үш хонгаш-ла, аал-коданның девискээрин олар эки сактып алган, эртен инектер-биле кады одарже үнгеш, кежээ чанып келир апарган деп малчыннар магадап чугаалаар болду.
— Бистиң коданывыста инектер, оларның бызаа, молдургазы болгаш өшкү мал – сарлыктарны аажок сонуургаар боор болду – деп, Сергей Комбу каттыра аарак хөөреди. – Шупту долгандыр туруп алгаш, кезек көрүп турар. Оларның үзе кайгаан көрүжүнден шала анчыгзынып эгелээн сарлыктар үзер дээш, бажын бурунгаар дап бээрге, чүгле ынчан тарай кылажтажы бээр.
— Тожуда Мөңгүн-Тайга ышкаш, бедик козурумнуг даглар чок дээрден башка, бедик дагларны чок деп болбас, кыжын база чыккылама соок болур. Ынчангаш сарлык малга Тожунуң агаар-бойдузу таарымчалыг болуру чугаажок. Азырап турувуста, чүвениң байдалы билдинип, чоорту көстүп кээр-ле боор — деп, аал-оранның херээжен ээзи Надежда Комбу демдегледи.
Бо чүүлдү белеткеп турган үеде Мөңгүн-Тайга кожууннуң көдээ ажыл-агый эргелелиниң даргазы Чойган Иргиттиң дыңнатканы-биле алырга, Тожунуң ивилерин Мөңгүн-Тайга кожуун-биле Алтай Республиканың кызыгаарында Куу-Даг деп черде азырап, тудуп турар.
Тыва черге тос чүзүн малывыс дооза кожууннарга өзүп нептерээр-ле болзун!
Мерген ОНДАР.
Ада ТЮЛЮШ, Буян МОНГУШТУҢ тырттырган чуруктары.
