Мээң назыным алды он чылдың бедиинде чоокшулап келген. Ооң 45 чылы бөгүнге чедир чарылбааным “Шынны” номчуп келгеним-биле холбашкан чүве. Ынчангаш бо солунну бодумга эң чоок кылдыр үнелээр болгаш хүндүлээр ужурум-даа ында.
Мээң назыным иштинде “Шын” база-ла кижилерниң амыдыралы, салым-чолу ышкаш, ниитилел хөгжүлдезиниң аайы-биле шаптараазынныг-даа, частырыглыг-даа, эки-даа оруктарны чурттап эртип келген. Ол черле чөп, чүге дээрге амыдыралдың негелдези болгаш хөгжүлдези ынчаар тургустунуп турган-на болгай. “Шын” солун Тываның бир дугаар номчуштуг солуну болганы-биле бөгүнге чедир тыва кижилерниң хөйү-биле чагыдып, номчуп-даа турарының ужуру ында-дыр ийин.
Күрүнениң политиказы, тургузуу өскерлип турар үеде “Шынны” партия солуну дээш, хувискаалчаан дээш ийи-чаңгыс демократ бис дээр чамдык кижилер ону репрессияга таварыштырарын оралдажып турган деп чүвени хөй-хөй номчукчулар билир. Ийе, солунну партия холга бүрүнү-биле ап, ону боттарының органы кылдыр хуулдурупкан турганын төөгүден чажырып шыдавас-ла болгай бис. Ынчалза-даа “Шын” Чазактың база органы болуп турган деп чүвени чамдык улус эскербээн ышкаш болчук. Ам “Шын” бодунуң чаа туружунда турупкан, ол туруштан ол кажан-даа чайлавас деп чүвеге ооң хөй-хөй номчукчулары бүзүрээр бис.
Эрге-хоойлулуг күрүне тургузуунуң бо үезинде, бистиң солунувус ёзулуг-ла чаарттынган, депшилгениң оруунда деп чугаалаар болзумза, алыс чүвениң шынынга дүгжүр боор деп бодаар мен. Мээң бо бүгү-ле бүзүрелим анаа төрүттүнүп келбээн, “Шынның” редакторундан эгелээш, редколлегия кежигүннеринге чедир, ында дээди эртем-билиглиг аныяк кижилерниң ажылдап турары-биле, мээң идегелим одунган чүве. Черле ынчаш, “Шынның” ийи-үш чылдан бээр арыннарынга бүгү адырларда ажыл-амыдыралдың чедер-даа, четпес-даа талаларын чажыт чокка дидим, дорт болгаш херек кырында бары-биле шын бижип турар апарган. Ол дээрге солуннуң улусчу солун кылдыр хуула бергениниң бир херечизи-дир. Ол ышкаш чыл санында кижи танывас хөй-хөй көдээ бижикчилерниң санының өзүп турары — “Шынның” ат-алдарын, арын-нүүрүн көдүрүп турар болбайн аан.
Сөөлгү үеде “Шын” бодунуң арнынга көдээ амыдыралды чырыдып турары-биле онзагай болу берген. Тыва Республиканың ниитилел-политиктиг бо солуну бистерге, көдээниң кижилеринге, дуза-деткимчелиг болурундан аңгыда, политиктиг улуг күш болу бергенинге мөгеерден өске, чүнү канчаар боор. Бир онзагай чүве чүдел дээрге, эр-даа, херээжен-даа аныяк корреспондентилерниң көстүп келгени биске, номчукчуларга улуг өөрүшкү. Оларның бижип турары ханы уткалыг, “Шынга” шыны-биле бижип турар материалдарын солун арнынга парлаттынарын четтикпейн манап турарывыс чугаажок. Ынчангаш дараазында эштерни хүндүткел-биле маңаа адаар бодаан мен. Олар дээрге: Надежда Эргеп, Савый-оол Ооржак, Вера Куулар, Валентина Сат, Светлана Монгуш, Виктор Кара-Сал, Таан-оол Хертек, Хоюг-оол Монгуш, Маадыр-оол Калчан дээш оон-даа өске аныяк эштер-дир.
“Шында” чаартылгалар, ооң чонга чоок апарганы, ындыг кадрларның бар болганында деп бодаар мен. Ынчангаш “Шын” 1995 чылдың бирги чартыында 15 муң ажыг номчукчуларлыг апарганында кижи кайгаар чүве-даа чок.
Бо бүгүнү бижип олура, номчукчу кижиниң бодалынга көдээниң тус-тус ажылчыннарын каттыштырып турар республиканың көдээ профэвилел оода-ла чаңгыс солуннуг болза аар деп күзел төрүттүнүп кээр-дир. Күзел-даа эвес, турар ужурлуг чүве-дир ийин. Бир эвес, ындыг солун “төрүттүнүп” келир чүве болза, хөй номчукчуларлыг, көдээге деткимче болгаш дуза болур ийик. Күзелден чүве бүдер деп чугаа бар, канчап билир, бүде-даа бээр чадавас дээш “бирээ — бодалда” дээш арттырып каар болган-дыр ийин.
Мен бот-дугайты 5 хире чагыдылгалыг болганымда, өске бүгү солуннарны чектээр, бактаар дээн бодалым чок. Олар меңээ база эргим болгаш чоок. Ынчаарга “Шынны” бот-боттарынга удур туружунуң чепсээ кыла бээр ийикпе, азы кандыг-бир даап бодаашкыннар бижииринден хосталганы — ол база улуг тиилелге, ынчангаш “Шынга” чүгле шын херек деп күзээш, ырак, кыдыг черлерде номчукчуларын өөртүр болзун деп күзээрим арткан-дыр.
/ Семдер-оол МОНГУШ.
Сүт-Хөл кожуун.
“Шын” солуннуң 70 чылдаанында үнген “70 чыл” деп номдан алган.
«Шын» №11 2025 чылдың март 27