Ол-ла карактар

Чечен чугаа

Таңды кожууннуң төвү Бай-Хаак суурга аныяк тудуг инженери Байлак Билчиир ажылдап келгенден бээр чаа-ла чыл ажып турган. Тывадан үнмейн-даа, эртем-билиг чедип ап, Кызылдың университедин доозуп-даа алза, мергежилиниң аайы-биле өөделиг ажыл тып чадашкаш, төрээн чери боорга-ла мында аргастанып турары бо. Бай-Хаакта улуг тудуг кайда боор, ынчангаш тургустунуп апкы дег албан езузу-биле тудуг ажылы тывылбаан. Өске аргалар дилеп, хуу сайгарлыкчы кылдыр бүрүткедип алгаш, тудугжу бригада чыып ап, ийи хуу бажың-даа тудуп каапкан. Сөөлгү үеде харын тудуг-септелге ажылдарынга киржир тендерлер ойнап ап өөрени берген, билиглиг кижи бөдүүн тудугжу өөрүн баштап алгаш, хонуун үспейн келгеннер.

Бөгүн Байлак хѳлезилеп алганы чүък машиназынга Кызылдан чүзүн-бүрүн тудугга, септелгеге хереглээр материалдар сѳѳртүп эккелгеш, ол бүгүнү септелге кылып эгелээни уруглар садының чанында складка дүжүрүп каапкаш, бажыңынче ыңай болган.

Авазы кѳѳрге, оглу боодал чечек биле суй белек сугар саазын хап тудупкан кирип олурган. “Бо кымга садып алганың ол, меңээ бе дээрге, тѳрүттүнген хүнүм-даа, авалар байырлалдары-даа эвес-ле болгай, таныштыг апарбаан бе?” деп амырап бодап каан. Оглу далаштыг чемнени шаап ал сал-ла, демги белектерин туткаш, бир черже чүве-даа ыыттавайн, далаштыг чорупкан. Чүве айтырар дээрге, барааны чидип, чүгле даштын херим хаалгазы шаккыңайндыр дагжаан.
Байлак ол баргаш, кожууннуң эмнелгезинге келгеш, телефону-биле бир кижиже долгапкаш, манап турарга, үр-даа болбайн, аныяк эмчи кыс үнүп келген. Дораан уткуштур халааш, чечээн, белээн тудускан.

— Тѳрүттүнген хүнүң-биле, эжим!

— Ойт, ынчап баар сен деп шуут манавадым. Чечектерниң чаражын! Четтирдим, Байлак!

Оон аныяктар эмчи кыс Долаананың чурттап турары эмнелге бажыңынче хѳглүг чугаалажып чорупканнар. Кежээ аңаа беш-алды кижиден бүткен бѳлүк бичии дойлаашкын кылып, орайга чедир байырлап олурган. Кургаг арага, коньяк, херим иштинде мангалга быжырган эът, салаттар, суксуннар, манчы, тыва, орус, моол-даа, даштыкы-даа аянныг хѳгжүм, танцы-хѳг, хѳѳрежиг...

Аалчылар орайтадыр тарап чанган, а Байлак ийи ай хире танышчып, чоорту чоокшулажып кел чыткан эжи-биле хондур артып калган. Даарта эртен арын-шырайлары удур-дедир хүннеп чырып, ам шуут чоок улус бооп шайлап олурда, Долаананың оолче дорт кѳрген карактарынче – эргелел, бүзүрелдиң дүп чок хѳлүнче Байлак дүже бер чазып, база ынчалдыр кѳрүп шыдавазындан эпчоксунуп, бир чылдагаан чугаалааш, чорупкан. Ол хүнден эгелеп, бо ийи кижиниң дугайында дамчыыр чугаалар кожуун тѳвүнге тараза-тараза, оолдуң авазының кулаанга база чеде берген. Бир хүн Долчаңмаа Сүрүңовна Байлакка ажыы-биле чугаалаан: «Дамчыыр чугаа далай чалгыы дээри-ле шын болдур ийин.
Биске бодуң ыыттавайн-даа турзуңза, улус чугаалап чедип кээр-дир, таныштыың билдине берди. Ол кымыл деп база билип алдым. Угу бистиң кожуундан үнген, ам Сукпакта чурттап чоруур оюннар кызы-дыр. Ам чеже ажытталып кээр силер, ол эмчи кеннивисти бажыңга эккеп кѳр. Бодуң харын ооң ада-иезиниң бажыңынче баштай күдээлеп кирер ужурлуг кижи-дир сен ийин. Чылзып тургаш канчаар, бо күзүн айтырып кааптар бис бе? Ам-даа үш ай хире үе бар-дыр, белеткенип шыдаптар бис. Чаңгыс оглувус сени кижи кылып кагзывысса, ада-иеңниң сагыжы дыштаны бээр болгай, чүү дээр сен че?»

— Чок-чок, ол чүңүл, авай, айтырар-уйтурар деп суг баар. Амдыызында анаа эжишкилер-дир бис, чаңгыс компаниялыг боорувуска, улус ѳскээр билген боор. Күдээлээрим арай элек ийин, а ындыг апарзымза, бир дугаарында-ла, сеңээ чугаалаар мен, ынчан кенниңерни хүлээп ап, ада-иези-биле таныжып, айтырып ап тургай-ла силер. Ам арай элек, ол чада четпээн бис дээрим ол-дур ийин.

Байлак чүге шору ханылай берген харылзаазын чажырып, авазынга таптыг чугаалап бербээнин боду кайгап калган. Күске чедир үе узун ышкажыл, чүге Долаананы айтырып каап болбас деп, авазы шын чугаалап турарын билзе-даа, будалдырып ол та чүзү чүве. Азы Долаана мээң салым-чол кожар эжим деп ам-даа бүзүревейн турар бе?
Каш хонганда, аанакайын, Кызылче херектерин аайлап чорупкан. Чорук-херээн аайлап, чогудуп каапкаш, кежээ чанмаан, чаңгыс курсчузу оол-биле ужурашкаш, кады театрга концерт кѳѳр деп дугурушканнар. Сѳѳлгү үеде ады диңмиреп каап турар апарган ыраажы аныяк эрни-даа улуг дыка сонуургаваан, сактырга, ындыг улус-ла хѳй ышкаш. Арай чалгаараксап ора, мурнунда бир олутта кѳскүлең чаражы кончуг, бодун алдынарының хостуу магалыг, тура халааш, улус эртер черге танцылай суг каггылаптар кысты эскерип, сонуургал-биле хайгаарап олурган.

Концерт соонда эжи кады хѳглеп, дыштаныылы, кыстар база бар деп барган. Элдеп чүве, ийи кыстың бирээзи дем чаа мурнунга олурда, кайгап шаг болганы уруг бооп-тур. Артында-ла эжиниң таныжы эвес дивес сен бе. “Оо, ындыг чүве болза, кѳңгүс ѳске херек-тир” – деп, Долаананы-даа ыя када уттупкаш, бир-ле ужурал күзеп боданган. Эжи Карим ийи ѳрээл квартира хѳлезилеп каан болуп, дорт-ла ынаар чедире берген. Ижер суксуннар, чиир аъш-чемни Байлак орук ара саткан. Назын халыынының кедергей-даа үезинде оолдар, кыстар ол дүне хѳглеп мага ханганнар. Демги уштулаңнааш чаңныг чараш кыстың ады Саина бооп-тур. Таарыштыр чогаадып каан, тываларга кажан-даа турбаан мындыг янзылыг аттарга Байлактың хѳңнү чок-даа болза, аттың эдилекчизи ээлдек чаңнап, кыс чаяанныг кижиниң дүлгээзинин элбээ-биле чажып, мурнунда бо каттырып, бодунче кыйгырганзыг чаңнап турда, удурланыр харыы чок болуп, харын сула салдынып, кѳрүжү кыстың мага-бодундан салдынмастап, холдары чайгаар олче сундунуп, орай дүне чаңгыс орунче чыдыпканнары черле ындыг болур ужурлуг дег сагындырган.

Дүне када баштайгы ошкаашкыннар, изиг куспактажыг, чоокшулажылга соонда, кезек оожургап, чугаалажып-даа чытканнар. Саина оон хенертен мынча деп дүжүрген:

— Мээң-биле кады болуксаар, харын-даа чурттаксаар оолдар-ла хөй, чаңгыс сен эвес.

Байлак шынында бо кыс-биле анаала, терең, шапкын хемниң агымынче боду билбейн киир тырттыра берген дуржулга чок эштикчи дег, хенертен чоокшулажы берген, ону чедип аар-даа, улаштыр харылзаа тудар-даа дивээн-не болгай. Ынчангаш өске оолдар дугайында арай бот-тогдунган дыңнадыгны тоомча чок хүлээп аарын оралдашкан, ынчаллза-даа иштинде бир-ле хылдарга ол сөстер кыңгырадыр дээпкенин база эскерген. Та чүге чүве, ылап-ла дээпкен.

Даартазында Бай-Хаакче чана бергеш, ажылдың түлүүнден Долаана-биле он хонук хире ужуражып шыдаваан. Оон эмнелгеге долгап-даа албайн чеде бээрге, мында ам ажылдавайн барган деп бо – кайгап-харап, өөрүнден айтырарга, таныжы кыс өг-бүлезиниң байдалы-биле Кызыл чоогунда Сукпак суурже көжүп чорупкан бооп-тур. Ам-на долгап, чугаалажырга, “Авам аарып турар, чанынга турган дуңмам чааскаан ажаап, карактап шыдавайн барган, ол дээш көжүп чоруптум” – дээн. Каш хонганда, Кызылдап чорааш, кара элдеп, баштай Саинаже долгап дүжүргеш, ооң-биле холбаазын уламчылаан. Олчаан Долаанаже долгаарындан кемзинип, демгизи бир долгап кээрге, “Бай-Хаакта чай чок тур мен” – деп мегелепкен. Ынчалдыр-ла аразы ырап, чоорту телефон-биле безин харылзашпас апарганнар.

Саина деп кыс ам мырыңай Бай-Хаакче безин чедип каапкан – боду-ла бир Байлактың машиназынга оруптарга, дүш дээр эвес, харын-даа бажыңынче безин киирер ужурга таварышкан. А оон каш хонганда, оол боду Кызыл четкеш, элээн белек-селектиг, белеткелдиг кыстың авазы сугже бир дугаар таныжып кирген. Саинаның ачазы уруу сески классчы турда аарааш, чок болганын Байлак билир, дыңнаан, оол дуңмазы соңгаар студент дээрзин база билир. Үжелээ шайлап, хөөрежип олуларда, авазы уруун садыгже айбылапкан. Оон-на Байлактан хөй-ле айтырыглар салып, тырыдып эгелээн. “Ада-иең чүү улузул, чүнү кылып турарларыл, бажың-балгадыңар улуг бе, бичии бе, мал-маган тудуп турар силер бе, машина-балгадыңар бар бе, бодуңнуң эртемиң, ажылың, шалыңың кандыгыл, ам чүнү кылыр, мээң уруумну ап алзыңза, канчаар азыраар бодап турар сен?” – дээш-ле, шуут соксаал чок. Дужунда олурар улуг херээжен кижиниң аксындан үнүп турар айтырыгларга шыдаар шаа-биле харыылап-ла олургаш, бир миннип кээрге, изиг-даа эвес бажыңда суг дер дүшкен орар бооп-тур.
Уланчылыг.

Николай КУУЛАР.
Чурукту интернет четкизинден алган.

"Шын" №40 2023 чылдың июнь 3