(чечен чугаа)
(Төнчүзү. Эгези N40 "Шында")
Оон Саина чедип кээрге, ооң авазының кадалчак айтырыгларындан адырлып, кады үнүп келгеш, ам-на таныжының бажыңынче топтап көөрге, кудумчуже көрүнген талазын шап каан дээрден башка, эрги ыяш бажың болган. Ындыг бажыңнарны эрткен чүс чылдың бежен, алдан, чеден чылдарында тудуп турган боор деп боданган. “Мындыг чүве ышкажыл. Келир үеде кат-ием болгу дег кадай кижи күдээзи болгу дег оолду шылгап, сагыш алындырып, медээ берип олурган-дыр. Уруум эки чурттазын деп күзеп орар кадай ышкажыл. Мындаа Саина мени сонуургаар оолдар хөй деп чытты. Олар база-ла бо бажыңга кээп, байысаадып турган чадавас. Ындыг болза кым-даа шылгалда эртпээн хире-дир. Боданмас, хөделбес болзумза, хей чүве эвес бе” – деп база боданган...
* * *
Саинаның иези-биле таныжылга соонда, бир чыл ашкан. Ол үени Байлак хилис эрттирбээн. Авазы-биле бир чугаа кылган соонда, билдингени болза, оглу студент турда-ла, Кызылдың бир кыдыынга чер садып каан улус бооп-тур. Ам ол чер хоорай-биле шуут тутчу берген, өртек-үнези база каш катап өскен.
Дуңмаң, кыс кижи ажырбас боор, бо черни черле сеңээ дээш саткан бис. Бай-Хаакка чурттаксавайн турар хире чордуң. Ынчаарга ол черге бажыңдан тудуп эгелээр-дир, оглум, чээлиден эмеглежип ап алыр бис бе?
Адыр, авай, бажыңны арай сөөлзүредир болза кандыгыл? Баштай ыңай-бээр шимчээр хөлге болза деп бодап тур мен. Силерниң эрги Газель фермериңер чүгле чүък сөөртүрүнге эптиг, а мээң ажылымга Кызыл кирер, ол-бо черлер кезиир машина херек болуп тур ийин.
Шын боор, оглум. Ону ачаң-биле кады олурупкаш, таптыг чугаалажып көрээли шиңме.
Бир ай эрткенде, Байлак Кызылда машиналар садар черден элээн эрги-даа болза, ам-даа бүзүрелдиг этти – Тойота Филдер деп куу өңнүг хөлгени садып апкан. Ачазы шору хөй түңнүг чээли ап берген, мал-маганын база элээн саарганнар, а боду чүс муң ажыг рубльди чыып апкан болган. Күжүр эрниң өөрээнин чүү дээр, дээрже үндүр казыргалаштыр девип үне бээр чыгыы. Ооң бир улуг чылдагааны – Саинаның авазы-биле ам чугаалажырда, ооң база бир кол айтырыынга төлептиг харыы тудуп шыдаптар апарганы. Авазының бир чугаазы база сагыштан үнмейн чораан болгай. Чүгле ам Долаананы эвес, а Саинаны айтырар апаар. Ада-иезинге ылгал чүү деп ынчаш, оглунга душтук кыс-ла тыпты берзе. Ынчангаш Кызыл чедип, шаштырыглыг айтырыглар салыксаар кадай-биле дугурушкаш, ава-ачазын ооң-биле ужураштырып, таныштырар бодай берген.
Эртежик хап үнүпкеш, Кызылче чоокшулап олурда, Тос-Булак дээр чер чанынга орук кыдыынга чораан кодан инектиң бирээзи өскезин үзе бээрге, оон дескен казыра орукче үне халыырга, чүс ажыр базып орган Байлак өске талаже тудуптар дээрге, ында чүък машиназы каржып эртип бар чыткан. Ол-ла, чык-дарс-ла дээн, адыгуус-биле машина үскүлежипкен. Оол оон кезек када билинмес. Элдеп чүве, машиназы аңдарлыр өйде эрги таныжы Долаананың карактарын тода көрген ышкаш болган. Чүү хире үе эрткенде ийик – та каш минута, та шак эрткен – миннип келгеш, демги карактарны сактып, кулактары дүүгейнип, бажы дескинип, хөрээ, буттары аажок аарып-даа чытса, чүге оларны көргенини боданырын кызыткан. Азы ол кысты кааптарымга, хомудааны күштүг боорга, бо озал-ондакты кылып алган эвес мен бе азы борта өске оранче чоруур ужурлуг турган мени камгалаар дээш көзүлген эвес бе?
Оон база-ла медерелин ышкыныпкан. Харын-даа, эки чаяан болуп, машиназы бир тырыкылангаш, дугуйлар кырынга тура дүжүп, ѳрттенмээн, оон башка боду бо демир-дес, шил, пластик аразындан ушта чүткүп үнер харыы-даа чок. Бир ожаап билип чыдарга, үннер-даа дыңналган ышкаш. «Кижилер! Ам-на дуза кадарлар боор, экизин» – деп бодап четтиккен. Ооң соонда миннип кээрге, улус ону машина иштинден ужулгаш, эмчи машиназынче дажыглап турар. Аарышкылыг-даа болза, шыдажып, иштинде амырап чыткан, а оон бодунче чиге кѳрген таныыры карактарны оол база катап кѳрүп каан – ылап-ла олар, Долаананың карактары! Оларже бүгү боду дүлнүп, шымнып, оларның бодун ѳршээрин аажок күзеп чытканын-на соонда сактыр болган. Бичии болганда, оран кыры катап-ла караңгылаш дээн…
Байлак езулуг миннип, чүү болганын таптыг сайгаргыжеге чедир эмнелгениң реанимация чедир салбырынга каш-даа хонган. Оон үндүрүптерге, харын айтыртынып чыткаш, орукка чораан улустуң кыйгыртыпканы «Дүрген дуза» машиназы Кызылга эккелгенин билип алган. А Долаананың карактары? Оларның чажыды чүдел? Канчап олар аңаа чайынналган чырыын чажып, ынчан кѳстүп келгеннерил? Ийиги удаа кѳзүлгенде, кыстың бодун, аккыр халадын база ылап-ла кѳрген ышкаш болчук. Эмчи сестразы аныяк кыс оолдуң салып турар айтырыынга харыы тывар дээш, боду база айтыртынып турган хире, үш хонганда чугаалап чедип келген: «Кызылдың «Дүрген дузазында» ажылдап турар Долаана Оюн деп аныяк эмчи кыс силерни бээр эккелген болду, ол эвес болза, бурганнай бээр чыгыы турган-дыр силер. Баштайгы дузаны кончуг эки чедирген деп, бо эмчилер мактаар чорду». Ам-на хамык чүве билдинген ышкаш, ынчалза-даа чаңгыс-ла айтырыг бар: канчап ол кыстың карактарын озал-ондак болуп турда, эмчи боду келбээнде-ле, кѳрүп кааныл? Ол айтырыгга харыыны ам кым бээр дээр сен.
Ишти-хырны, хѳрээ, бажы… дээш-ле, мага-ботта кемдээн, аараан кезектер-ле хѳй. «Харын-даа аас-кежиктиг эр-дир сен, эмчилер ол дораан халдып келген, бээр база саадал чокка эккелген, шыырак кезер эмчи ол хүн дежурныйлап турган, оон башка ам сээң-биле чугаалажып турарывыс-даа чѳгенчиг боор – деп, эмнеп турар эмчизи эр Байлакка чугаалаан. – Ынчалза-даа бистиң холувустан үнериң элек деп бил. Чартык ай хире болгаш, моон үнзүңзе, экиң-не ол, ооң соонда безин, элээн үр чедир эмненир, эдигер, септеттинер сен».
Саинаже долгаарга, чаңгыс катап келгеш, олчаан сураг барган. Оон бир долгаарга, тутпас – кара даңзыже киирип алган хире. Кижини чуртталгазындан үндүр шыяры кѳңгүс белен дээрзин Байлак ынчан кѳрген. Билдингир херек ышкажыл – бертик-межел эр ам та эттинер, та эттинмес дээш каапкан. Кѳшкен ѳг орнунга чыдып калган херээ чок эдилел-даа дег, безин чоктавас-даа. Хомуданчыг, ынчалза-даа ам канчаптар сен – бодуң ол кысты сүрүп халып турдуң, ам бодуң халактап артарың бо-дур. Чажырып канчаар, ынчан бир сула салдынып, аарыг-хайга дүжүп бээр бе деп-даа боданып чыткан. Бир катап кѳргени карактар-ла харын Байлакты камгалап, карактавышаан, хевээр дег, сагыжынга кирип кээр болган. Оларны ам аажок чоктап, анаа чуртталгазынга кѳрүксээри дам барган. Оларның-на ачызы боор, ийи ай бичии ажыг болгаш, Байлак барык бүрүнү-биле сегип, амдыызында биеэги кадык-шыырак оол эвес-даа болза, анаа кижи апарган.
Эмнелгеден үнгеш, ада-иезиниң бажыңынга келген соонда, бир дугаарында, боду ышкаш кемдеп-кергээн Филдерин септедип, дѳрт дугуй кырынга быжыг тургузупкан. Оон эр чүвең узун эвес эрткен чуртталгазын эргий бодангаш, ам кылыр ужурлуг чугула херээ чүгле чаңгыс дээрзин билип каан. Ол дээрге Долаана-биле харылзаазын эгидип, ооң ѳршээлин чедип алыры, болдунар-ла болза ооң-биле кады чурттай бээри. Чүге-ле ийик, ынчаар аайлажып чогуй бээр деп бүзүрели бар болган. Хамык ужур ам-даа сагыжынга кирип кээп чоруур эргим карактарда – олар чиде берип, кѳзүлбейн барган болза, бодунуң буруузу-биле чидирип алганы кысты дүвүредип, сүрүп турбас ийик. Ынчалза-даа ол-ла карактар, сѳѳлгү үеде арай муңгаргай, манаан-даа ышкаш караңгыдан имистелдир чырып кээр карактар, кыйгырган-даа дег кыннып кээр.
Ынчангаш бир-ле эки хүн Байлак Долаана-биле ужуражыр, чугаалажыр дээш чорупкан.
Николай Куулар
"Шын" №42 2023 чылдың июнь 10