Малчын кижи бойдус-биле сырый харылзаалыг. Чылдың соок эргилдези оларга улуг шылгалда. Час дүжерге-ле, улаштыр дараазында кышка белеткенип кириптерлер. Чаа төрүттүнген чаш малды доруктуруп, 7 чүзүн малынга тарылга чорудуп, дыштаныр чай-даа алынмас. Көдээ ишчилер чеже-даа дерин төп, кызып ажылдаарга, хөй-ле чүүлдер агаар-бойдустан хамааржыр. Чижээ, чаъс-чайыктыг чай – кышты хүр-менди эртер барымдаа. Мал чемин эки белеткеп алырга, кыштың чыккылама сооктарын хүр менди ажып эртер. Ындыг турбуже, улуг сооктарда малдың деңгели кошкаар. Эрткен чылгы кыш малчыннарга улуг когаралды чедирген. Малын камгалап алыр дээш, уйгу-чыдын чок, кызып ажылдап турза-даа, чамдык аалдарның чидириглери хөй болган. Ынчангаш малчыннар бо кышты хүр-менди ажып алыр дээш, чай кааңдаашкынныг-даа болза, кызып тургаш, сиген-ширбиилди көвейи-биле белеткеп алганнар.
Бо кыжын бойдус көдээ ишчилерни кээргээн дег, чыккылама сооктар дүшпээн. Хар база эвээш чагган. Мындыг онза кышты улуг арга-дуржулгалыг малчыннар безин сагынмайн турар. Барыын-Хемчик кожуунда 58 харлыг муңчу малчын Рада Кыдыраңовна Ооржак база дуржулгалыг малчыннарның бирээзи. Ол хөй санныг шаңнал-макталдарның эдилекчизи. Өөнүң ээзи Шолбан Сесер-оолович Моңгуш-биле Ак сумузундан ырак эвесте Сайыр-Аксы деп черде кыштаглап турар. Оларның малчын турлааның девискээринге шаандан тура Рада Кыдыраңовнаның өгбелери база малдап чораан.
Көшкүн амыдырал
Мурнунда чылдарда бо үеде сооктар дыңзыырга, малды кажаадан үндүрбейн, тургузуптар турган, ынчангаш белеткеп алган мал чеминиң курлавыры дүрген чарыгдаттынар турган. Бо удаа хар чуга болгаш, шупту мал одарлап турар хевээр. Малдың деңгели база эки. Ынчалза-даа көдээ ишчилерге часкы үе черле чымыштыг, нарын болур. Амгы үеде Рада Кыдыраңовна биле Шолбан Сесер-оолович мал оолдаашкынынга белеткенип турарлар. Хөй мал төрүүрге, ийи кижи канчап-даа четтикпес. Шээр мал март айда төрүп эгелээр. Майга чедир анай-хураганнарын болгаш бызааларын шору доруктуруп алгаш, Эдегей деп кайгамчык чараш чурумалдыг черде чазаанче көже бээрлер. Оон улаштыр Муңгаш-Ак деп сериин тайгаже, чыл санында чайлаглап чоруп каарлар. Сиген-ширбиил белеткелинге Рада Кыдыраңовнаның кады төрээннери дузалажып бээрлер. Тускай техника чок болгаш, колдуунда хол-биле сигенни кезип турарлар.
Малчыннарның берге айтырыглары
Эрес-кежээ өг-бүлениң техникадан аңгыда, эң чидиг айтырыы – кыштагда кудук чогу. Ол ышкаш Шекпээр болгаш Алдан-Маадыр талазындан улужа бээр кокайлар улуг шаптараазыннарны тургузуп турар. Мал хоюп, аай-дедир дезип халчып эгелээр. Эрткен күзүн кокайлар ийи хойну база чазарлаан. Ол дөрт даванныг араатаннардан өске малчыннарның когаралы оон-даа улуг.
Малчыннарга өстүр азырап алган малындан орулга киирип алыры, ооң эъдин, дүгүн садып-саарары база бир берге айтырыг болуп турар. Ылаңгыя ырак-узак кожууннарга эът улуг орулга эккелбес. Рада Кыдыраңовна чүгле көдээ ажыл-агый ярмаркаларынга малының эъдин садып-саарып турар. “Садыглажылга үезинде улус чүгле халас бер дивес”— деп, хоочун малчын хомудалын илереткен. Сүт аймаан харын кожуун чагыргазынга болгаш эмнелгеге садып-саарыптар аргалыг.
Рада Кыдыраңовна ТШО-да дайынчыларже чорудар ачы-буян чыылдазынга база идепкейлиг киржип, малының эъдин чорудуп турар.
Амгы үеде ниитизи-биле Тывада 3400 кыштаг бар деп, Тываның Көдээ ажыл-агый болгаш аъш-чем яамызының мал ажылының болгаш мал уксаажыдылгазының килдис даргазы Адыгжы Аңгакпан дыңнаткан. Оларның барык шуптузу дайынчыларга эът аймаа-биле деткимчезин көргүзүп турар.
Чеди чүзүн малдыг Тыва
Республикада ниитизи-биле 3400 кыштагда 150 ажыг муң бода, 650 хире муң шээр малды, 90 муң баш чылгыны, 1700 баш ивини, ол ышкаш 290 баш тевени азырап турар. Кайы-даа көдээ ажыл-агыйларда бо хүнге чедир чидириглер барык чок деп болур, орук-суур чогумчалыг байдалда. Хар сөөлзүредир кылыннадыр чаап эгелээн болгаш, чүгле төп кожууннарда сигенни малга каап берип турар, а ырак-узак кожууннарда мал одарлап турар хевээр деп, Тываның Көдээ ажыл-агый болгаш аъш-чем яамызының специалистери дыңнадып турар.
“2025–2030 чылдарда Тывага агроүлетпүр комплекизиниң хөгжүлдезиниң күрүне политиказының комплекстиг хемчеглери” деп Тываның Баштыңының үндүрген чарлыын боттандырары-биле шээр мал ажылының хөгжүлдезинге хамаарыштыр тускай комплекстиг планны ведомство ажылдап кылган. “Тыва хой эъди” деп брендиге даянмышаан, эки шынарлыг эътти бүдүрери чугула деп саналдап турар. Ынчап кээрге, шээр малды тускай технологиялар-биле өстүрүп, көвүдедири көрдүнген. Чижээ, селекция ажылдарын күштелдирер, боозадылга пунктуларын ажыдар дээн ышкаш. Ол ышкаш шээр малдың бажын көвүдедир талазы-биле төлевилелдерге деткимче чугула черде. Ук хемчеглерниң ачызында 2030 чылга чедир шээр малдың бажы 1 сая 200 муң апаар ужурлуг, а эът бүдүрүлгези 8 муң тонна чеде бээр.
Олча ОНДАР.
Чуруктарны Р.К. Ооржактың хууда архивинден алган.
“Шын” №5 2025 чылдың февраль 13
