Эрткен неделяда, июль 18-тен 20-ге чедир, регионга “Наадым-2025” эрес-кежээ малчыннар байырлалы болуп эрткен. Июль 17-ниң хүнүнде республиканың кожууннарындан малчыннар Тос-Булакка кээп, өглерин тиккилеп, улуг байырлалдың янзы-бүрү хемчеглеринге киржири-биле белеткенип эгелей бергеннер.
Бо чылгы Наадым байырлалы онзагай хемчеглер-биле байлак болган. Оларның бирээзи — чиик атлетикага марафон. Июль 18-те малчыннар байырлалы Наадымга тураскааткан 42 километрге чарыш болган. Аңаа республиканың бүгү кожуун, хоорайларындан эң-не тергиин спортчулар киришкен.
Маргылдааның түңнелинде эр улус аразынга бирги черни Чөөн-Хемчиктен Уран-оол Монгуш алган (2 шак 43 минута 11 секунда). Ийиги черге Ак-Довурак хоорайдан Уяраш Монгуш тергиидээн (2 шак 43 минута 31 секунда). Чөөн-Хемчиктен Айдың Сат үшкү черге төлептиг болган (2 шак 45 минута 15 секунда).
Херээжен спортчулар аразынга бирги черге Каа-Хем кожуундан Айгуль Күвезин шылгараан (3 шак 25 минута 31 секунда). Ийиги черге Улуг-Хемниң спортчу кадыны Айнура Шалган төлептиг болган. (3 шак 37 минута). Кызыл хоорайның төлээзи Мария Зотова үшкү черге тергиидээн (3 шак 52 минута 53 секунда).
Шупту киржикчилер эрес-дидим болгаш шыдамык чоруун көргүскеннер. Бо марафон киржикчилерниң чүгле спортчу чедиишкиннерин эвес, оларның малчыннарга, көдээ ишчилерге хүндүткелин көргүзүп турары-дыр.
ЧА — КАМГАЛАЛДЫҢ КҮШТҮГ ДЕМДЭЭ
Наадымның бир дугаар хүнүнде Тос-Булакка «Ча адар оюннуң: баг адар хевири» деп тыва национал ча адар маргылдаа болган. Аңаа бүгү Тывадан 240 ажыг шыырак дээн ча адыкчылары күжүн шенешкен. Чылдың эртип турар бо чараш маргылдаага чүгле адаан-мөөрейлежир эвес, а бурун ёзу-чаңчылдарга хүндүткелди көргүзүп турары-дыр. Ча дээрге тываларга чүгле аңнап-меңнээр чепсек эвес, ол камгалалдың күштүг демдээ-дир.
Наадымга тураскааткан маргылдаага 16 харлыг аныяктардан эгелээш, 67 харга чедир хоочун спортчулар киришкен.
«Шупту киржикчилерниң белеткели шыырак-тыр. Бис эки түңнелдерни көргүзер дээш, маңаа каш хонук белеткенип келдивис. Наадым таварыштыр шупту малчыннарга байыр чедирбишаан, мал-маганының баш саны өзүп көвүдээрин күзээр-дир бис!» — деп, маргылдааның киржикчизи Сылдыс Монгуш чугаалаан.
Маргылдааның түңнелинде Чөөн-Хемчиктен 2 дакпыр Мерген адыгжы Сылдыс Монгуш тиилээн. Ийиги черге ол-ла кожуундан Буян-цо Сат, үшкүзүнге Сүт-Хөлден Ринчен Ондар төлептиг болганнар. Ол ышкаш 4-тен 8-ки черлерни Кызылдан Андрей Монгуш, Мөңгүн-Тайгадан Даң-Хаяа Хертек, Өвүрден Айдың Маадыр-оол, Чаа-Хөлден Танзат Самдан база Байвек Чигден-оол олар чаалап алганнар.
Херээжен адыгжылар ниитизи-биле 81 кижи киришкен. Түңнелинде Шеңне Даржай тиилекчи болган. Ийиги черге Анзат Доржу, үшкүзүнге Чаяна Иргит келген. 4-тен 8-ки черге чедир Аржаана Мортуй-оол, Азиана Намдал, Сорунза Салчак, Аржаана Куулар, Александра Монгуш олар төлептиг болганнар.
Бо чылын киржир күзелдиг кижи бүрүзүнге маргылдаа ажык, ынчалза-даа келир үеде шилилгелиг маргылдаалар эрттирерин планнап турар дээрзин Сылдыс Монгуш дыңнаткан. Маргылдааның эр тиилекчизинге «Нива» автомобильди, а тергиидээн кыс спортчуга акша шаңналын тывыскан. Ол ышкаш 1-ден 8-ке чедир шаңналдыг черже кирген киржикчилерни база акша сертификаттары болгаш өртектиг белектер-биле шаңнаан.
ЧҮГҮРҮКТЕР МАҢЫ
Аныяк чүгүрүк аъттар аразынга Чөөн-Хемчиктиң Баян-Таладан Динар Ооржактың Согун-Доруг аъды тиилээн. Ийи дугаарында Бай-Тайгадан Ай-Даш Доржунуң кара аъды, үш дугаарында Улуг-Хемниң Көк-Чыраадан Сылдыс Анай-оолдуң Доруг-Кашпал аъды кирген. Дөртен сески черге чедир Өвүрден Сылдыс Донгактың Шилги аъды, Бии-Хемниң Сесерлигден Сенги Салчактың Калдар аъды, Улуг-Хемден Экер Кыргыстың Шилги аъды, Тес-Хемниң Берт-Дагдан Сүбедей Дижитмааның Калчан-Шилги аъды, ол-ла кожуундан Севээн-Доржу Дижитмааның Калчан-Доруг аъды келгеннер.
Аскыр малдар аразынга Кызылдан “Чемпионнуң чүректери” фондунуң Калдар аъды тиилээн. Ийи дугаарында Өвүрнүң Солчурдан Буян Монгуштуң Чаан-Шилгизи, үш дугаарында Барыын-Хемчиктен Алаш-оол Начын-оолдуң Калчан-Хоозу келген. Дөрткү, бешки черлерже Бай-Тайганың Бай-Талдан Арбай-оол Кунзуктуң Хүрең аъды, Барыын-Хемчиктен Владимир Монгуштуң Шилгизи кирген.
Улуг чүгүрүк аъттар аразынга Кызылдан “Чемпионнарның чүректери” фондунуң Калдар аъды тиилээн. Ийиги черни Өвүрнүң Солчурдан Ай-Демир Кара-Монгуштуң Чаан-Шилгизи, үшкүзүн Барыын-Хемчиктен Айдың Балданның Калчан-Хоозу алган. Дөрткү, бешки черлерге Бай-Тайганың Бай-Талдан Чингис Анандының Хүрең аъды, Барыын-Хемчиктен Владимир Монгуштуң Шилгизи келгеннер.
БАЙЫРЛЫГ АЖЫДЫЫШКЫН БАЗА КЫЗЫЛ КОШ
Ол кежээ "Наадым-2025"-тиң байырлыг ажыдыышкыны "Хүреш" стадионунга эгелээн. Кожууннарның делегациялары стадионга чон мурнунга чыскаалып турган. Кожууннарны алгап-мактаан ыры-шоору чаңгыланган.
Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг малчыннарга, Тываның чонунга, Наадымның байырлыг ажыдыышкынынга келгеннерге байырны чедирип, республиканың хөгжүлдезинге малчыннарның киирип турар улуг үлүүн демдеглеп, ажылынга чедиишкиннерни база Наадымны омак-хөглүг эрттирерин күзээн.
Бо чылгы Наадым байырлалын Ада-чурттуң Улуг дайынынга Тиилелгениң 80 чылынга тураскааткан. Дайын чылдарында Тываның араттары маадырлыг Кызыл шеригге муң-муң баш санныг мал-маганны дуза кылдыр сүрүп берип, эът-кешти, дүктү чорудуп берген. Кызыл шеригге дузаны Кызыл хоорайга аъттыг тергелерге, шанактарга чүдүрүп эккеп турган. Ынчангаш араттарның чүъктүг коштарын чон "Кызыл кош" деп адай берген.
Июль 19-та Тос-Булакта өглер хоорайынга бо болуушкунга тураскааткан «Кызыл кош'' чыскаалы база болуп эрткен. Аңаа чүъктешкилиг араттар, чүъктүг тергелер, чүък чүдүрген ивилер, сарлык, теве, эзерлерде дергилерлиг аъттыг кижилер дайын чылдарының кызыл кожунга бир янзылыг тураскаал мөгейиг болган. Чыскаалды үрер хөгжүм оркестри үдээн.
Чылдың-на болуп эртер “Малывыстың дерии чараш” деп мөөрейге база малчыннар идепкейлиг киришкеннер. Аңаа республикавыстың аңгы-аңгы ырак-чоок булуңнарындан сарлык, теве, иви база аът малдың тергиин дериг-херекселин тодараткан. Мөөрейниң кол негелдериниң аайы-биле дараазында тиилекчилер илереттинген.
«Аъттың дериг-херексели» дээш Чөөн-Хемчик кожууннуң Чадаана хоорайдан Валерий Дас-оол тиилекчи болган. Ийиги черни Чаа-Хөл кожууннуң Чаа-Хөл сумузундан Демир-Хая Араптан чаалап алган. Үшкү черге «Теве малдың дериг херексели» дээш Эрзин кожууннуң Бай-Даг сумузунуң төлээзи Буянды Назын төлептиг болган.
Тускай номинацияларга «Аъттың тергиин дериг-херексели» дээш Бай-Тайга кожууннуң Тээли сумузундан Айдың Салчакты, Барыын-Хемчиктиң Аянгатыдан Субудай Ооржакты, Кызыл кожууннуң Элегес-Аксы сумузундан Белек Монгушту, “Сарлыктың тергиин дериг-херексели» дээш Тес-Хем кожууннуң Самагалдай сумузундан Омак Ак-оолду, «Ивиниң тергиин дериг-херексели» дээш Тожунуң Адыр-Кежиг сумузундан Өнер-оол Колду шаңнаан.
Тыва үндезин культура төвү мөөрейниң киржикчилеринге ырак кожууннардан мал-маганын дерип алгаш чедип келгенинге өөрүп четтиргенин илередип, малчыннарның буянныг ажыл-ижинге ам-даа улуг чедиишкиннерни күзээн.
СПОРТЧУ АДААН-МӨӨРЕЙЛЕР
"Наадым-2025" малчыннар байырлалының хүреш маргылдаазынга Чөөн-Хемчиктен Арзылаң мөге Мөңге-Эртине Куулар шүүлген, Улуг-Хемден Чаан мөге Айдың Монгуш үжүүрлешкен. Мөңге-Эртине Куулар ооң мурнунда, 2023 чылда, база шүглүп турган. Үшкү, дөрткү черлерни Сүт-Хөлден Хартыга мөге Начын-Мерген Ооржак база Эрзин кожуундан Хартыга мөге апарган Баткар Баасан алганнар.
Июль 20-де Тос-Булакка “Наадым-2025” байырлалының хүреш маргылдаазынга шаңналдыг черлерже кирбейн барган мөгелер аразынга база маргылдаа болуп эрткен. Аңаа кожуун чергелиг Чаан-мөге Түметей Ширижик тиилекчи болган. Ийиги черге Тыва Республиканың Начын мөгези Начын Хомушку, үшкүзүнге Тыва Республиканың Начын мөгези Артыш Монгуш төлептиг болган. Дөрткү черни Тыва Республиканың Начын мөгези Субудай Шойдун алган. Бештен сески черлерге Тыва Республиканың Начын мөгези Демир-Хая Самдан, кожуун чергелиг Чаан мөге Мерген Монгуш, кожуун чергелиг Начын мөге Кежик Шыырап база Баазаң-Доржу Сандак алганнар. Бо маргылдаага ниитизи-биле 142 мөге киришкен.
“Хөл-шыдыраа” маргылдаазы база чоокку үеде онза хемчеглерниң бирээзи апарган. Аңаа эр улус аразынга Кызылдан Болат Бадыраа, херээжен улус аразынга Кызылдан Арина Иргит тергиидээн. Эр улус аразынга ийиги черге Кызыл кожуундан Долаан Салчак, үшкүзүнге Кызыл хоорайдан Мөңгүн Сарыг-Лама төлептиг болганнар. Херээжен улус аразынга ийиги черни Кызылдан Наксыл Долзат, үшкүзүн Сүт-Хөлден Шуру Ондар алганнар. Ниитизи-биле 73 шыдыраачы киришкен.
ЫРААЖЫ МАЛЧЫН БОЛГАШ ДАҢГЫНА
Көдээ ишчилеривис малын малдап чорааш, даады-ла ырлажып чоруурун билир бис. Ынчангаш “Ыраажы малчын” мөөрейин чылдың-на эрттирери чаңчыл апарган. Бо чылын мөөрейни Ада-чурттуң Улуг дайынының Тиилелгезиниң 80 чылынга тураскаадып эрттирген. Ниитизи-биле 22-ден 68 харга чедир 18 кижи “Ыраажы малчын” мөөрейиниң республика чергелиг чадазынга киришкен.
Ооң түңнелинде “Ыраажы малчын-2025” мөөрейниң Гран-при шаңналын Чөөн-Хемчик кожуундан Самбажык Куулар алган. “Көрүкчүлерниң сонуургалы” деп шаңналды Сүт-Хөлден Вячеслав Ондар база Өвүрден Кум-Байыр Санчат-оол олар чаалап алганнар. Каа-Хемден Артыш Тюлюш 1-ги чергениң, Тожудан Тайгана Очур база Бай-Тайгадан Алдар Дамыран 2-ги чергениң, Мөңгүн-Тайгадан Артыш Салчак, Кызыл кожуундан Айдыс Ондар 3-кү чергениң лауреаттары болганнар.
Ак-Довурактан Анаймаа Монгуш, Таңдыдан Снежана Согаа, Тере-Хөлден Аржаана Найдан, Барыын-Хемчиктен Алаш Ондар, Чаа-Хөлден Наталья Отчуржап, Бии-Хемден Күдерек Комбу, Тес-Хемден Сергей Санчат, Чеди-Хөлден Буян-Доржу Донгак, Эрзинден Саян Биликти, Улуг-Хемден Сүлдем Монгуш “Ыраажы малчын-2025” мөөрейиниң дипломантылары болганнар.
Хөй чылдар эрткенде, “Тываның даңгыназы–2025” национал мөөрей бо чылын катап база эглип келген. Мөөрейниң тиилекчизи “Даңгына-2025” деп атты Оргаадай Кыргыс чаалап алган. “Тываның Мөңгүн Даңгыназы” Агата Монгуш, “Тываның Хүлер Даңгыназы” Оргаадай Сурунгур болганнар.
Бо чылгы Наадым байырлалында культурлуг-даа, спортчу-даа хемчеглер кончуг хөй болган.
Чыжыргана СААЯ.
Буян ООРЖАКТЫҢ тырттырган чуруктары.
“Шын” №28 2025 чылдың июль 24
