XIV-кү Чырыткылыг Далай-Ламаның төрүттүнген хүнүнге
XIV-кү Чырыткылыг Далай-Лама «Эртем делегейинде» деп сеткүүлге барыын чүктүң эртеминиң чедиишкиннериниң болгаш чедир бодаттынмаан чүүлдерин, ол ышкаш кады ажылдажылганың угланыышкыннарының дугайында үзел-бодалдарын үлешкен.
- Чырыткылыг Башкы, барыын чүктүң эртеминге улуг сонуургалдыг-дыр силер, лабораторияларга барып, эртемденнер-биле чугаа кылып, ужуражылгаларны болгаш сайгарылгаларны чорудуп турар-дыр силер. Барыын чүктүң эртеминге сарыг шажын өөредии чүзү-биле чоокшулашкак ирги?
— Сарыг шажын-биле барыын чүк эртеминиң (барыын чүк деп тура, российжи эртем школазын чугаалап турар) аразында чугаалажыышкынның туруп кээриниң чылдагааны чүл дээрзин эгезинде чугаалаксадым. Төвүтке сарыг шажынны эрте бурунгу индий дуган-хүрээниң өндүр улуг башкызы Наланды Шанта-ракшита VIII векте эккелген. Ол улуг философ болгаш логик турган. Логиктиг хамаарылга, айтырыглар салып билири, скептицизм кончуг чугула. Будда бодунуң өөреникчилеринге мынчаар чугаалаан: «Мээң өөредилгемни шажын кылдыр хүлээп албас ужурлуг силер». Ынчангаш Наланды башкының өөреникчилери Будданың кандыг өөредиглерин хүлээп алырыл, кандыызын тайылбырлаарыл дээрзин тодарадып эгелээн. Мен бодаарымга, ол дээрге сарыг шажынның онзагай талазы-дыр.
Бистиң чаңчылывыста бар логиктиг сайгарылга болгаш экспериментилерге даяныры барыын чүктүң эртеминиң аргалары-биле чоок болуп турар. Эртемниң болгаш сарыг шажынның аргаларында бот-боттарынга дөмейлешпес бир чүүл бар: эртемден кижи аңгы-аңгы херекселдер ажыглап тургаш, экспериментини кылып турар, а шажында эң-не ханы кичээнгейден эгелээр, оон чоорту дуржулганы ажыглаар.
Будда – эрте бурунгу бир эртемден болгаш улуг шинчилекчи. Бодап көрүңер даан: ол 2.5 муң чыл бурунгаар квантылыг физиканы тайылбырлап каан болгай. Эртемденнер-биле 30 ажыг чыл дургузунда чугаалажыышкынны чорудуп тур мен: космологияның, нейробиологияның, физиканың (ылаңгыя квантылыг физиканың) болгаш психологияның айтырыгларын делгереңгейи-биле тайылбырлажып тур бис. Бо сайгарылгалар кайы-кайывыска-даа ажык-дузалыг болуп турар дээрзин чугаалап болур мен. Төвүт сарыг шажынның чаңчылдарында космология, база ол ышкаш нейробиологияның эмнелге кезээнде билиглер бар. А амгы эртемденнер-биле сайгарылгалардан бистер хөй-хөй чаа чүүлдерни билип ап турар бис.
- Барыын чүк эртеминиң болгаш сарыг шажынның база бир дөмейлежип турар чүүлү бар – угаан-медерелдиң ажыл-чорудулгазы болгаш «угаан-медерел» деп чүл дээрзин тодаргайлааны. Боттарында ажыглап турар нарын тода техникалыг болгаш, бо угланыышкын-биле барыын чүктүң эртемденнери бурунгаарлай берген бе? Сарыг шажын оларга чүнүң-биле дузалажып болурул?
— Эрте бурунгу индий чаңчылдар-биле деңнээрге, амгы психология уруглар садының деңнелинде чоруп турар. Ол чүгле бир дугаар базымнарын кылып турар. Сарыг шажын ол бүгү билиглерни Будда турбаанда-ла, эртем аажок хөгжүп турган Эрте бурунгу Индиядан салгап алган. Эрте бурунгу Индияга психология эртеминге хамааржыр шаматха биле випашьяна билиглери турган. Сарыг шажын психологиязы эртем-билигниң шак ол системазының бир кезээ апарган.
Барыын чүктүң психологиязы чүгле минниишкин органнары-биле харылзаалыг медерелдиң чүгле беш хевирин тодарадып алган. Көөр, дыңнаар миннишкиннер кижилерге бодаарга дириг амытаннарда аажок сайзыраңгай. Мен чытчы эвес мен. (Чамдыкта ол чүүл таарымчалыг-даа болур: аажок чүдек чыттыг черге баргаш, ону билбейн баар мен). Ниитизи-биле дириг амытаннарның көөрү, дыңнаары бистен дээре. Оларның амы-тынныг чорууру ол бүгүден дорт хамааржыр болгай. Мээниң минниишкин харыылаар кезээ кижилерде-даа, дириг амытаннарда-даа чаңгыс аай дөмей сайзыраан. А медерелди харыылап турар механизмнер, мээниң системазы кижилерде элээн нарын. Ол дээрге дириг амытаннарның менди чорууру оларның минниишкининден хамааржыр, а кижилерниң билигден, угаандан хамааржыр дээрзин чугаалап турар-дыр. Ол билиглерни чүгле материалдыг байдалын экижидеринче ажыглаар болза, чегей чорук-тур.
Угаанның оожургалын чүү үреп турарын бистер сайгарып көөр ужурлуг бис. Ол даштыкы чылдагааннар эвес, а бистиң угаан-медереливис-тир. Ынчангаш, кол-ла ылгал чүл дээрге, барыын чүктүң эртеми минниишкинниң чүгле беш органын көрүп турар, олар алды дугаарын – угаан-медерелди оюп каапкан. Баштайгы беш минниишкин сенсорлуг, а сөөлгүзү сактып алыышкын болгаш тура-соруктан эгелээш, чогаадып бодаарынга чедир элээн делгем ментальдыг байдалга хамааржыр. Кажан удуп чыдырывыста, минниишкин органнары-биле сырый харылзаалыг медерелдиң беш хевири кандыг-даа ажыл-чорудулга чок каар, а «кол медерел» соксаал чок ажылдап турар.
- Даян үезинде электрофизиологтуг шинчилелдерге ламаларның киржилгезин деткип турар-дыр силер. Сарыг шажын эртеминге шак ол экспериментилер кандыг чаа чүүлдер берген ирги? Барыын чүк эртеминиң инструментилериниң дузазы-биле бодуңарның дугайыңарда билип алыксаар силер бе?
— Мээ шинчилеп турар барыын чүктүң эртемденнеринге шак ол экспериментилер чаа-чаа билиглерни ажыдып турар. Ам-даа хөй шинчилелдер чорудары чугула деп бодаар мен. Маңаа, Дхарамсалага, российжи эртемденнер-биле болган сайгарылгалар үезинде оларның бирээзи бээр бир улуг дериг-херекселди эккээрин сүмелеп турду. Бо үелерде, кажан Чөөн чүкке, Барыын чүкке, Америкага, Европага, харын-даа Кыдатка болгаш Россияга хөй-хөй эртемденнер чугаа-сайгарылгаларга киржирин сонуургап турда, ажыл-иживис ийи-чаңгыс ужуражыышкыннар-биле кызыгаарлаттынмас ужурлуг.
Ынчангаш Дхарамсалага дериг-херексел эккээр бодалды чугула деп санаар мен. Бис маңаа лаборатория тургузуп, Делиге кандыг-бир институт, университет-биле кады ажылдажылганы кылып, чамдык чүдүкчүлерни шинчилеп болур-дур бис. Оларның хөй кезии бүдүн чылды хар шыпкан дагларда эрттирип турарлар болгай. Олар боттарының иштики чылыын сайзырадып ап турар аргаларлыг.
Чүдүкчүлер даян үезинде эң-не соок кышкы хүннерде хеп-сынын уштуп кааптар азы эң-не чуга хеп-биле олургулаар. Дүне олар чуга пөстү соок сугга суп алгаш, ооң-биле бодун мага-бодун ораап алыр. Бус үнүп, шак ол пөс изип келир болгаш, адак соонда шуут кургап калыр. Чүдүкчү пөстү база катап-ла соок сугга суп алгаш, мага-бодун ораап алыр. Шак-ла ынчаар бүгү дүн дургузунда – тос азы он катап – олар ол пөстү бир дүн дургузунда он катап солуур.
Ынчангаш даян кижиниң «иштики чылыын», «кундалинини» шиңгээдир арганы берип турар. Кундалини хөрек дужундан үнер, а чандалини – оон өрү, башта. Даян күжү-биле бодунуң иштики энергиязын салаалар таварыштыр бөлүп каан элезинче үндүрген бир ламага душкан мен, а ол элезин чашканналы берген. Ханы даян-биле бодунуң энергиязын чагырып шыдап болур. Бир эвес мындыг болуушкуннарның канчаар болуп турарын өөренип көөр болза, эртемденнер угаан-медерел дугайында чаа билиглерни алыр.
- Кижилерге ол чүнү бээрил? Барыын чүкте ол бүгү экспериментилер түңнел алыр дээш, билиг дээш, кылдынып турар. А сарыг шажынның эртемденнери бүгү чүүлдер аразында харылзаа дээш бе?
— Бодун чагырып алырын чедип алыр. Күчү-күштүң болгаш кижиниң хай-халавы – ол угаан-медерел-дир, мага-бот эвес. Бир эвес медерел деп чүл дээрзин билбес болзувусса, бодувусту чагырып ап шыдаар бис бе? Хай-халавывысты чепсек болгаш водка-биле тиилеп шыдавас болгай бис.
Бир эвес бис кээргээр сеткил кол болур, чүге дээрге Будда азы Иисус Христос, азы Мухаммед ынчаар өөредип турар дээр болзувусса, кижилер анаа-ла холун чаңгып каар. Харын-даа оларны хүрүм-дүр дээш коргудар-даа болзувусса, олар улуг кортпас. А эртемденнерниң үзел-бодалдарын кижилер дыңнаарлар. Кижиге кээргээр сеткил бойдустан чаяаттынган дээрзин эртем ажыдыышкыннары тодарадып берген. Бир катап эртемденнер-биле ужуражылга үезинде шак ол чүүлдү көөрүн саналдаан турган. Ында 6 айлыг бичии чаш кижиге каттыржып ойнап турар уругларны тырттырган кино көргүскен. Экранче көрүп ора, ол бичии чаш база-ла хүлүмзүрүп, өөрүшкүзүн илередип олурган. Ооң соонда ол-ла чашка ийи бичии уруглар бактажып турар мультфильм көргүзерге, ол экранче багай көрүп, ажынып олурган. Ол дээрге билдингир ышкажыл.
Үргүлчү ажынып, хорадаары болгаш коргуушкун бистиң кадыкшылывысты үреп турар деп эртемден эмчилер санап турар, а угаанның кээргээчел чоруу кадыкшылга болгаш узун назылаарынга таарымчалыг чүүл-дүр. Узун назын назылаарынга таарымчалыг чүүл – угаанның оожургалдыг байдалы.
Эрте бурунгу психология езугаар алыр болза, угаанның оожум байдалын даштыкы чылдагааннар эвес, а боттарывыстың кылык-килеңивис үреп турар. Кылык-килең кандыг-бир чүүлге таарышпаанынывыстан тыптыр, а ооң чылдагааны – коргуушкун. Бүзүрел чок чоруктан коргуушкун тыптыр, а ол өскелерниң амыр-чаагай чоруу дээш сагыш салбас, чүгле бодун бодаар чоруктан – эгоцентризмден – тыптыр. Эгоцентризм кадыкшылга аажок айыылдыг. Ол коргуушкунну, кылык-килеңни болгаш көөр хөөн чок чорукту тывылдырар. А ол чорук угаанның оожум байдалын үреп турар. Бүгү чүүлдерниң бойдузу ындыг. Эгоизм бистерге ажыктыг эвес. Боду дээш сагыш човаары чугула деп бо-ла катаптаар мен. Ынчалза-даа бодунуң дугайында бодап тура, өскелерниң амыр чаагай чоруу дээш сагыш салыр херек. Кижи төрелгеттеннери дээш сагыш салыңар, ол силерге аажок ажыктыг болур.
- Силерниң чуртталгаңарга эң-не күштүг коргуушкун болган бе?
— 1959 чылдың март 17-де болган чүве. Март 10-да Лхасага болган болуушкунну соксадырын оралдажып турган мен. Ынчалза-даа чүү-даа үнмээн. Хүнден хүнче, дүнден дүнче Лхасаже кыдат шериглерниң чаа-чаа бөлүктери кээп-ле турган. Төвүттер чүнү канчаарын билбейн турган. Чүгле дезип чорууру арткан. Ынчан Норбулинканың, далай-ламаларның чайгы резиденциязының, кайы талазынга турарымны кыдаттар айтырып, мени камгалаарын чугаалап турган. А херек кырында мени камгалаарын күзеп турганнар бе, азы мээң турар черимни билип алгаш, менче боо шыгаап алырын күзээннер бе, билбес мен. Ынчангаш март 17-де дезер деп шиитпирлеп алдывыс. Ынчан, дезер дүне, эмин эрттир корткан мен, даартагы хүннү көөр мен бе, көрбес мен бе, билбээн мен. Бистер кыдат шериглерниң туруштарының чаны-биле эртер ужурлуг турган бис. Аъттарлыг чоруп оргаш, хемниң өске талазында кыдат хайгыыл шериглериниң ыыдын безин дыңнап, аъттарывыс даваннарының даажын оожургадып, от-көс кывыспайн чордувус.
Соонда база-ла ындыг коргуушкун, сүрээдел Мао Цзэдун-биле ужуражылга үезинде база болган.
- Шак ол минниишкиннерни канчап ажып эртип алдыңар?
— Хөй чылдар дургузунда угаан-медерелге мергежилгелер кылып чораан билиглерим дузалаан. Мен 82 харлыг мен, ынчангаш угаан-медерел-биле мергежилгелер бодунуң түңнелин бээр. Дарый түңнелдер манавайн, чылдар өттүр күженир болза эки. Эң-не кол мергежилге – альтруизм. Сарыг шажынчы даянчы база Наланды школазының өөреникчизи болгаш, чүү-даа чүве хамаарылга чок болбас дээрзин билир мен. Ол дугайында квантылыг физика база тайылбырлап турар. Бөгүн, 50 ажыг чыл дургузунда даян кылып келгеш, мээң минниишкиннерим канчаар өскерли бергенин билип турар мен. Ол бүгү бир дугаарында, альтруизмни сайзыратканының түңнелинде, ийи дугаарында, хамаарылга чок чүү-даа турбас деп сайгарып чоруурум. Чүү-даа чүве бистиң бодалывыс ышкаш эвес. Бүгү чүүлдерни кыры-биле көөр чоруктан багай минниишкиннер тургустунар дээрзин чамдык эртемденнер база чугаалап турар. Үр үе дургузунда тенек аарыг улус эмнеп чораан, ал боду шажынчы үзел-бодалдыг эвес Аарон Бек деп американ эртемден (ол ам 100 харлыг) бодунуң ажыл-чорудулгазының түңнелдерин бир катап меңээ чугаалап турду. Кажан бир кижи өске кижиже кылыктанып турда, аңаа ол 100 % багай талаларлыг кылдыр бодаттынар. А херек кырында 90 %-зу кылыктанып турар кижиниң угаан-медерелиниң бодап алганы ол болур.
Аарон Бектиң бо чугаазы, түңнелдери улуг өндүр индий бодакчы Нагарджунаның чугаазы-биле дүгжүп турар. Кылык-килеңниң хайы-биле кижи бир кижини өлүрүп болур. Ынчалза-даа элээн үе эрткенде, хамаарылга шуут-ла мырыңай өске апарып база болур, а каш-каш чылдар болганда, олар аразында суг акпас өңнүктер-даа апаар. Бир эвес кылык-килең үезинде көрүп турар киживистиң багай талалары, шынап-ла, хөй турган болза, ындыг чүүл турбайн барып болур. Бир эвес байдалды эки сайгарып билир, база хамаарылга чок чүү-даа чүве турбас дээрзин билип чоруур болза, ындыг байдалдар тургустунмас.
Сайлыкмаа Комбу
очулдурган.