"Шынның" аалчызы
Хостуг хүрешке Европаның үш дакпыр чемпиону, Россияның алдарлыг спорт мастери Опан Владимирович Сат Шагаада "Шын" солунга аалдап чораан.
– Март 8 бүдүүзүнде эр мөзү-шынарның көскү эдилекчизинден кандыг кысты чараш дээрил деп, бир дугаарында сонуургадывыс.
– Эң-не бир дугаар шынары – кээргээчел болур, оон кызымак болур ужурлуг, үш дугаар кол шынары – ыядыычал болуру.
– А кыс чоннуң эриннерин үрдүрүп, кирбиктерин чыпшырып, чараштанып турарын эр чон эскерип турар чүве ирги бе?
– Кыс кижи черле чараш болур ужурлуг, ынчалза-даа оон-даа чараштап турар шынары бо-дыр ийин – иштики чаражы, бо шынарлар дээрге ийи дакпыр ынакшыл-дыр. Мээң кыс кижиде сонуургап чоруурум шынарлары ол-ла-дыр: кээргээчел боор ужурлуг, кызымаккай, ыядыычал. Бир улуг өгбениң чугаазы-биле алырга, бодунуң уруунга чагыг берип турган – кызыл-дустаар үем келген, сеңээ чагыырым болза, алган ашааңдан бичии чавыс кылдыр алдынып тур, чүге дээрге эр кижи ынакшыл биле кээргээр сеткилди ылгавас боор, кыс кижини кээргеп турары дээрге-ле ынак бооп турары ол. Бистиң шажын-биле алыр болза – херээжен кижи өске кижиниң ашаан аза-шулбус кылдыр көөр болза эки.
– Силерниң өөңер ишти кым ирги?
– Өөм ишти Дамырак Сат, адазы база шыырак хүрежип чораан эр, олар харыысалгалыг мөзү-бүдүштүг өг-бүле. Ийи кыстыг мен, улуг уруумну Оргаадай дээр, эмчи болзун дээш эм үнүш-биле адаан, ийи дугаарын Энерел деп адап каан бис, Дамырак боду юрист.
– Сегел салыңар чай чогуңардан бе, азы амгы шагның модазы бе, азы бир-ле чүүл-биле холбашкан?
– Бир дугаарында, салга черле бичии хандыкшылдыг кижи мен, ийиде, хүн бүрүде чүлүттүнери шүүттүг, үе-шак чарыгдаар. А шажын-чүдүлгеге көрүжүмге кандыг-даа хамаарылга чок. Шаанда өгбелеривис база салдыг чораан болгай, ол дээрге-ле эр апарган, угаан кирген деп утканы илередип турар деп бодаар мен. Сегел салдыг боорга-ла, кижилер «салам алейкум» деп, Кавказ мөгелерге дөмейлежип турар деп бодаар (каттырар). Чогум назы-харым улгады бээрге, салды ап кааптар деп бодап турар мен. Чүге дээрге, кижи улгаткаш, аныяксыыр болгай. Ам безин салды чүлүп кааптарга, 5 хар аныяксый бээр чордум, улус база ынча дээр-дир. Ам канчаар, улгады бергеш хүннүң-не чүлүттүнүп турар ыйнаан мен (каттырар).
– Кайы регионда хостуг хүреш эң-не сайзырааныл, силерниң көрүжүңер-биле, база Тыва каш дугаар черде турарыл хостуг хүреш талазы-биле?
– Хостуг хүрештиң эң-не сайзыраан чери колдуунда Кавказ чоннуң аразында, ол дээрге, бир дугаарында – Дагестан Республкика, ийи дугаарында, Осетия, үшкү черде – Красноярск край дээр болза, часпас боор мен. А Тывага хамаарыштыр алыр болза, сөөлгү чемпионаттың протоколун көөр болза эки. Ынчалза-даа албан езузунуң талазындан аңгы көөр болза, мындыг чүүлдү чугаалаксаар-дыр мен. Сөөлгү болган чемпионатка, 20 харлыг оолдар аразында улуг тренер Салан Гадисовтуң чугаалаан сөстерин чугаалаптар болзумза, артык эвес боор: «Тывалар тура халчып эгелээн». Тыва мөгелер улустуң караанга хөй көстүп, кулаанга хөй дыңналып, көскүлеңнеп эгелээн болуп турар. Чүгле тиилелгелери-биле эвес, чараш аргалары, чараш хүрежи-биле кижилерни кайгадып эгелээн. Ынчангаш тывалар, якуттар деп аңгылап эгелээн. Мооң мурнунда болза кара-сөөк кижиге сыпыгыр карактыг, азият кижи дээрге-ле, шупту якуттар турган, ам тыва кижини ылгап эгелээн. Тыва кижи дээрге тыва кижи-дир деп билип турар апарган. Мындыг чүүлдер көстүп эгелээн, мындыг чедиишкинниг улус бис.
– Чыл санында болуп эртип турар Ярыгин турниринге Тывадан хостуг хүрештиң мөгейикчилери албан-биле тыва мөгелер дээш аарып барып көөр болгай. Аарыкчыларга хамаарыштыр кандыг чүүлдерни эскерген силер?
– Өске регионнарга маргылдааларга тыва аарыкчылар кээп, тыва бөдүүн херээжен кижиниң оглу хүрежип үнүп кээрге хей-аъдын көдүрүп, аарып деткиирге кижиниң соруу хайныр, улус-чон, аалчылар тыва чон база аажок демниг чон-дур деп көөр кылдыр, шак-ла ынчаар Ярыгин турниринде ышкаш аарыкчыларны кээп көөрүн дилээр кижи-дир мен. Кижиниң сагыжынга дыка анчыг чүүлдер база болгулаар, Ярыгин турниринге бир американ мөге-биле хүрешкеш, ойнап алган мен, трибунадан бир тыва аарыкчы уттуруп алган мөгеже «Go home!» («Чана бер!») деп алгырган, мындыг чараш эвес чүүлдер кылбас болза эки диин, ынчаар алгыра бербес болза эки, өске чоннарны база хүндүлээр болза эки. Мындыг чүүлдер сагышка дыка анчыг чүък болуп артып калыр болур чорду. Американнарның аарыкчылаары дыка чараш болур, боттарының мөгези дээш база аарыыр, эң чараш арга, эң чараш хүреш дээш база аажок аарыыр. Ол байдал дээш аарып турар боор. Кандыг-даа чүдүлгелиг, кандыг-даа омак-сөөктүг кижи дээш аарып, хүндүткелин көргүзер чорду американ мөгейикчилер.
– Хүрежип эгелээниңерден спортчу орууңарда хевис кырынга эң шыырак кандыг удурланыкчыга таварышкан силер?
– Шупту ойнаткан мөгелерим берге хүрештер-дир. Ойнадып алган салыгларым черле шупту берге болган. А оларның аразындан эң-не шыырак удурланыкчым дизе, ам аравыста чок Бесик Кудухов. Тывага дээр болза, чаңгыс залга хүрежип турган эжим, «спаринг партнерум» Азият Хертек. Ооң-биле удур-дедир чижип тургаш, күш-деңнелим шыырак апарганын утпас мен. Бир катап мындыг таварылга база болган. Азият канатче он беш катап туттунуп үнүп алгаш, чоруй баарга, хептенип алгаш, чанар дээн кижи болуп үнгеш, Азияттың соонда катап кире халып келгеш, канатче чээрби катап үнүп алгаш, халып чана бээр кижи мен. Ынчалдыр кажар аргалап тургаш өөренип алган мен. Дыка шыырак кижи черле. Иштимде аажок хүндүлээр мен, ол эвес болза мен мындыг чедиишкиннер чедип албас турган мен. Хүннүң-не үргүлчү кады хүрежип өөрени берген болгаш, бир дугаар маргылдаада мырыңай тренер башкывысты хомудаткан бис. Хевис кырынга хүрежип эвес, анаа ажыы-биле чокшуп турган бис. Мен эжим-биле хүрежиримге шуут хүрештинмес, аажок аргаларны ажыглап билир, күштүг кижи. Мен база аңаа дүжүп бербейн, кандыг-даа аргалар ажыглавайн, ызыртынып алгаш, хүрежир арга бербейн барган мен. Ажыы-биле чугаалаарга, «хирлиг» хүреш-биле ойнап алган мен. Ооң соонда бүдүн зал ишти база башкывыс бисче бир минута дургузунда көрүп алгаш турган, зал ишти шуут шыпшың, чүгле бистиң тепкилежип, шашкылажып турарывыстың даажы дыңналыр. Ынчангаш ол хүрешти черле утпайн, сактып артып калган мен. Ол эжим меңээ улуг идигни берген. Амгы үеде ол эжим шагдаа шугумунда ажылдап чоруур.
Хүрешче баштайгы базымнарымны бажыңымдан ырак эвесте СПТУ-1-ниң залынга эгелээн мен, уткуп алган башкым Станислав Оюн. Хүрешке хандыкшылымны оттурган башкым, база ол-ла залга элээн үр болганда, аныяк башкы Улуг-Хемниң Хайыракандан Владимир Иванович Түлүш, чон аразында шола ады Ойнаар-оол дээр. Меңээ болза улуг акым ышкаш, черле мөзү-бүдүжү кижизиг, бодунуң кылып шыдавас чүүлдерин черле кылдыртпас. Эгезинде черле аравыста бо чүве мындыг, мону мынчаар кылыр дээш билишпейн баар чүүлдер тургулаан, «бо чүве мындыг эвес, башкы» дээш көргүзүп, бадыткаар турган мен. Сөөлүнде башкымның чугаалан чүүлдери меңээ хоойлу-биле дөмей апарган, маргышкан-даа ажыы чок, ону чүгле күүседир апарган мен. Ынчалдыр башкымның хүндүткелин чаалап алган мен. Ооң соонда база бир башкым спорт мастери Владимир Хууракович Түлүш, база мөзү-бүдүштүг, тыва башкылар дег онзагай чүүлү – арага-дары шуут ишпес, шыңгыы. Чижээ, деңзи бадырып турган болзуңза, сээң мурнуңга үен-даян чем чивес, катай деңзи бадырар. Черле ынчаш шупту башкыларымны аажок хүндүлээр мен, оларга четтиргенимни илередир мен. Олар меңээ дыка улуг идигни берген.
– Эр кижи үш адаан оюннуг дээр болгай. Хүрештен аңгыда, спорттуң кандыг хевирлерин сонуургаар-дыр сен, Опан?
– Солун айтырыг-дыр, ийе, чаңгыс катап ча адып шенээн мен, Евгений Ондар эжимниң тренировка залынга. Аът база мунуп турган мен, чеже-даа катап ужар часкан мен. 1994 чылда өг-бүлевис-биле Кызылче көжүп келген бис, көдээ биле хоорайның ортузунда, кайызында-даа чок чыдып калганым чылдагааны боор деп санаар мен, таптыг ыяш-даа чарып билбес, тыва ырылар, тыва культурадан хоорук кижи диин мен (каттырар). Салым-чолум аайы-биле оруумга эки кижилер таваржып чораанындан олардан үлегер-чижек ап, оларның эки салдарының ачызында үезинде эрттирип алган чүүлдеримни ам угаап-билип ап чоруур мен. Шагааны база маңаа уткудум, эш-өөрүм, төрел-дөргүлүм аразынга. Чараш байырлалда маңаа турганымга аажок өөрүп тур мен.
Үш адаан оюннарын эки билбес-даа болзумза, бодум хуумда ынак оюннарым футбол, баскетбол, бильярд. Бичии тургаш, теннистээринге ынак турган мен.
– 1990 чылдарда бичии өөреникчи оол чорааш, хүрежип туруңарда чуртталга, байдал берге турган. Амгы үени чүү деп бодаар силер?
– Аргажок сайзырап келген. Черле ниитизи-биле материалдыг байдал кайда-даа сайзырай берген. Субудай Монгуш, Допуй-оол Эртине дээрге бичиимден тура кады хүрежип чораан эштерим чүве. Эртине ынчан бистиң команданың капитаны турган. Сергек угаанныг, хамык чүве сайгарып турда шыырак, угааны биске бодаарга эки кижи. Кемдээшкин алгаш, хүрешпейн барган. Субудай болза спорт сайыды апарган. Шак-ла мындыг оолдар чоокта чаа спорттан үнген болгаш, хамык берге айтырыгларны чугаалаар хамаанчок, шагда кылып турар. Ынчангаш өзүп олурар мөгелерниң келир үезинге канчап-даа өөрүүр кижи-дир мен. Төөгүде болбаан чүвелер болуп турар, ол дээрге аныяктар чыынды командазын белеткеп, чыыштар болуп турар апарганы. Мооң мурнунда болза, улуг улустар аразынга безин ховар эртер чүвелер диин. Херек болза бодунуң карманындан-даа үндүрүп тургаш кылыр оолдар деп билир мен.
– Бичии мөгелерден кымнар көстүп келген-дир, амгы үеде?
– Эрткен чылын Монгуш Начын Европа чемпиону болган, Казырык Сайын-Белек, Артыш Ооржак, Түметтей Метке, дээш мөгелер-ле эңдерик дийин.
– Бо оолдар алдаржып, келир үениң идегели болур бе?
– Ийе. Чугаа чок. Чүгле олар эвес, оларның чедиишкини дээш кызып чоруурлар база бар. Мен тренерлеп ажылдай берзимзе, анаа эвес рекордчу мөге хевирлексээр кижи-дир мен. Ам арта 3,4 дакпыр олимпий чемпиону болур кижи үндүрүксээр мен. Делегейже үне бээр кылдыр. Сергей Шойгуну көргеш, магадаар-дыр мен. Ол ышкаш болгаш, чүгле спорттуң генералы кылдыр. Бистиң булуңнарывыста ындыг кадыг эрлер бар. Оларны белеткээр арга-дуржулга менде бар.
– Мөгейикчилериңерниң оюнуңарны хүндүлээш, чарашсынгаш берген, эң-не солун, кайгамчыктыг болган азы аар өртектиг ындыг белектер бар бе?
– Эң-не улуг белек дээрге 2007 чылда Дагестанга болган чоннар аразынга Умаханов алышкыларның маргылдаазы-дыр. Ол турнирни ойнап алыры дыка берге турган. Кавказта болуп турар болгаш, ооң мурнунда ССРЭ чурттарынга чоок болгаш дыка хөй улус кээр. Ооң мурнунда аңаа черле тыва мөгелер бир дугаар черни албайн чораан. Аңаа мен бир дугаар алдын медальды ап, эң улуг үнелиг шаңналды алганым ол. Оозу-даа харын канчаар, аңаа «Тергиин техника дээш» деп атка четкен мен. Хасавюрт – хостуг хүрештиң кавайынга ындыг ат алыры амыр эвес. Ол суур ышкаш бичии хоорайда безин хостуг хүрешке олимпий чемпионнары 10-даа чеде бээр боор. Тывага безин ындыг ат албайн, барып-барып, Кавказка 1 дугаар черни алганым – эң үнелиг шаңналым ол деп санап чоруур мен.
– Журналистерниң эң солун болгаш кижиниң харыылаксавазы кижи хөөнчок, чараш эвес айтырыглары кандыгыл?
– Чидиг айтырыгны салгаш, мээң арнымче көрүп, доктаагаш, кээргей аарак, чымчадып каарын эскердим. Кижиниң сагыш-сеткилинде кым-биле-даа үлежиксевес, бодунга чажырып алгаш чоруксаар айтырыглары бар боор.
– Ачаңар дугайында айтырыг болур бе?
– Мээң адам тускай кижи. Ооң дугайында мындыг төөгүлер дыңнаан мен. Бичиизинден тура эртемге хандыкшылдыг, ном номчуурунга дыка ынак. “Соксап көр, оглум” деп турда-ла, ада-иезинден чаштынып, чоорган адаанга шугланып алгаш, фонарь чырыынга номчуттунар кижи-дир. Хайыракан чурттуг, Сат Владимир Бүрбүевич дээр. Геолог кижи. Тывада барык чаңгыс борбак ындыг специалист турган. Ажылынга бир ай келбейн баарга безин, ажылдан үндүрбес турган. Ол хире үнелиг ажылдакчы турган. Англи дылды бир неделя иштинде өөренип алган дээр. Ам ажы-төлү, бисте чаңгыс-даа ындыг шынарлыг, ном номчуурунга ынак кижи чок.
– Кады төрээннериңер хүрежир бе?
– Хүрежир турган. Сактыр чүвем, ынчан уруглар садынга турган мен. Улуг акымдан бичии акым хүрешке чемпионнап кааш келгеш, чагаа хавындан көк-сарыг өңнүг, Ленинни чураан акшаны уштуп турганын сактыр мен. Ам бодап турарымга ол 50 рубль диин. Акыларымның хүрешти каапкан чылдагааны болза, акым хүреш үезинде бир оолдуң холун кемдедир октап каарга, ооң ада-иези чарбыттынар боорга, олчаан барбайн барган. Оон хүреш секциязынче чалап, кел дээрге-даа барбаан. Бистиң кезектиң “мен” дээривис улуг хевирлиг. А мен болза, үүле аайынче, чурттап турар черимден чүс хире базым черде спорт залынче бодумдан ийи хире хар бичии дуңмамның соондан кылаштай берген кижи-дир мен. Чымчак хевис кырынга ынчаар хүрежип эгелээн мен.
– Спортчу карьераңар доостурга, кандыг планнарлыг силер, Тываже чанып келгеш ажылдаар деп бодап тур силер бе?
– Амгы үеде шынап-ла, бажым аартып чоруур бодал ол-дур. Канчаптар болзумза, Тывамга, чонумга дузалыг болур мен? Ол дугайын эш-өөрүм-биле сүмележип, оларның арга-сүмезин дыңнап, чугаалажып турар мен. Чаңгыс залга, чаңгыс хевис кырынга хүрежип чораан, ооң хевис кырынга бир дугаар базымнарындан эгелеп билирим дуңмам, эжим амгы үеде Тыва Республиканың спорт сайыды Субудай Монгуш меңээ ам-даа хүрежип чоруур мөге боорумга, тренер-консультант деп албан-дужаалга ажылдаар кылдыр шиитпирлеп, сүмелээн.
Бо чылдың апрель айда Кызыл хоорайга бүдүн Россияның мөгелериниң аразынга делегей чемпионадынга киржир эрге дээш, улуг маргылдаа болуп эртер. Ынчангаш бүдүн Тыва ол маргылдааны көрүп кээрин кыйгырып, база ол ышкаш «Шын» солунну көрүп кээп, аарыкчылап кээрин дилээр-дир мен. Болза-даа чараш маргылдаа болур деп билип турар мен. Бодум база маргылдаага дузам кадып, ийи хире неделя дургузунда маңаа турар мен. Черле сорулгам база ол.
"Шын" солуннуң редакциязы.
С.Монгуштуң тырттырган чуруу. #Шын