Россия Федерациязының регионнарында туризмниң тус чер угланыышкыннары база хөгжүп турар. Ол угланыышкыннарның объектилери колдуунда тус черлерниң чурттакчыларының дыштанылгазын организастаарынга, чоннуң кадыкшылынга эки салдарлыг. Чурттап, ажылдап турар черлеринден ырак эвесте турисчи баазаларга кижилер сагыш хандыр дыштанып алыр аргалыг.
Бир эвес Тываның агаар-бойдузунуң байдалын, чурттакчы чоннуң хөй нуруузунуң орулга-чарыгдалдарын алыр болза, улуг эвес бажың-балгаттыг, хары угда хөй чон чыылбас туризм объектилерин хөгжүдери черле чөптүг. Ындыг турисчи баазалар сөөлгү чылдарда бистиң республикада элээн көвүдээн. Оларның бирээзи Чөөн-Хемчик кожууннуң төвү Чадаана хоорайдан ырак эвесте Ортаа-Дыт деп черде турисчи бааза. Турисчи баазаның ады ооң турар чериниң ады-биле атташ, Ортаа-Дыттың бодунуң төөгүзү база солун. Тыва Арат Республиканың тургузукчуларының бирээзи Буян-Бадыргы Моңгуштуң адазы, Даа кожууннуң чагырыкчызы Хайдып Үгер-Даа ноянның чызааны Ортаа-Дытка турган. Бо ноян Ортаа-Дыттан ырак эвеске Үстүү-Хүрээни туттурган. Турисчи баазаны маңаа тудар шиитпирни хүлээп алырда, ооң турар черинче орук-чирик (амгы үении-биле логистика), агаар-бойдузу, чонга сонуургалдыы дээш өске-даа талаларын таптыг сайгарып көргени илдең. Ортаа-Дыт Тывада сарыг шажын төптериниң бирээзи Үстүү-Хүрээниң мырыңай чоогунда. Байлак төөгүлүг хүрээни сонуургап азы аңаа чүдүп келген кижилер “Ортаа-Дыт” турисчи баазага дыштанып ап болур.
Ортаа-Дыттың агаар-бойдузу чайын-даа, кыжын-даа дыштанырынга дыка таарымчалыг. Хадыңнар, чодураалар дээш өске-даа ыяштар долгандыр үнген Ортаа-Дыт оймактың оът-сигени, чечектери чайын хөлбеңейнип чыдар. А кыжын ооң арыг агаарын аңаа келген кижилер хөрек долдур тынып, чадаг селгүүстеп, оймакты долгандыр хаактап-даа болур. Чадаана хоорайны таварты Кызыл–Тээли автоорук эрткен, а “Ортаа-Дыт” турисчи бааза Чадаанадан беш-ле километр ырак черде.
Ортаа-Дытка турисчи баазаны тудар идеяны доюлдуруп үндүрген кижи Тываның культуразының алдарлыг ажылдакчызы Зоя Балчыырак. А ол идеяны херек кырында ооң уруу Елена Ховалыг боттандырып турар. 2019 чылда бильярд биле дыштанылга өрээлдери бар бажыңны болгаш ооң даштынга чайгы саунаны туткан. Чадаана хоорайның болгаш Чөөн-Хемчик кожууннуң суурларының, харын-даа мырыңай Кызыл хоорайның чурттакчылары маңаа дыштанып кээп турар.
“Ортаа-Дыт” турисчи бааза Тываның социал-экономиктиг хөгжүлдезиниң хууда программазынга 2023 чылда киришкеш, саң-хөө деткимчезин алган. Ол деткимчениң ачызында туристер чурттаар дөрт бажыңчыгаштарны чаагайжыды туткан. Оларны хоорайда чаңгыс өрээлдиг квартиралар-биле деңнээр-даа болза, улуг хөөредиг болбас. Ында чунар болгаш арыгланыр черлер бар, бажыңчыгаштарны электри күжү-биле чылдып турар. Ынчангаш Ортаа-Дытта бурт кынныр ыш безин чок, агаары дыка арыг. Хары угда 50 кижи чемненип болур кафени база туткан. Бо тудугларны тударынга ниитизи-биле 9 сая рубль акшаны чарыгдаан, ооң 50 хуузу “Ортаа-Дыт” турисчи баазаның бодунуң акша-хөреңгизи. Баазаның амгы материал-техниктиг байдалы тус чер чергелиг турисчи ажыл-чорудулганы боттандырар арганы тургускан.
Республиканың кожууннар, хоорайларындан, харын-даа мырыңай Абакан, Красноярск, Челябинск хоорайлардан туристер маңаа дыштанып келген. Оларны кол сонуургадып турар чүүл – Ортаа-Дыттың арыг болгаш чараш агаар-бойдузу. Ынчангаш маңаа туристерниң шимченгир дыштанылгазынга таарымчалыг байдалды тургузары чугула деп баазаның ээзи Елена Ховалыг санап турар. Хол бөмбүү, баскетбол, футбол болгаш шимченгир оюннар шөлдерин, кыжын шанактыг болгаш конькилиг чуңгулаар черлерни, хаак оруун дээш өске-даа объектилерни тударын планнаан. Туристер дыштаныр ийи өгнү тургузупкан. База бир өгнү тиккеш, аңаа музей-өг ажыдарын планнаан. Ону тыва культураны болгаш төөгүнү эки билир арга-дуржулгалыг культура ажылдакчызы Зоя Кертик-ооловна Балчыырак боду дерип кылыр.
Ат-сураглыг Үстүү-Хүрээниң чоогунда “Ортаа-Дыт” турисчи баазага шимченгир дыштанылганы эрттирип, кадыкшылды экижидип алырының таарымчалыг байдалы бар.
Ш. МОҢГУШ.
Чуруктарны интернеттен алган.
«Шын» №35 2024 чылдың май 15
