Билип кээримге-ле, өөвүске солун-сеткүүлдер доктаамал кээп турар чүве ийин. Ачам Мочак, ынчан бежен хар иштинде-ле боор, солуннарны камныы кончуг сыга тырткаш, аадаңнап ап турганын көрген мен.
— Тайга артынга баргаш, номчуур чүве. Күскү узун кежээлер төнер эвес — деп органын ынчан бичии болгаш шоолуг-ла херекке албаан мен.
Үжен чылдар эгезинде Кашпалга үжүк-бижик база чеде берген чүве-дир. “А, В” баштаан латин алфавитти шээжилеп, танаан кижи өскезинге өөредир турган чүве-дир. Ынчангаш латин үжүктер-биле парлаан “Шын” солун өөредилге номун солуп турган. Ол хойлап алган солуннарын Кашпалдың аңчылары Хан-Дээр сыны ажып, дииңнеп чорааш, хостуг үелеринде үжүглеп, чамдыктары саалады номчуп безин турар апарганнар. Эң ылаңгыя аныяк оолдар Дүктүг-оол честей, ооң дуңмазы Хүргүлек /сөөлүнде барып, тыва эки турачы эскадроннуң эмчизи/, Балчыт куда база Сундуй акым суглар тергиидеп, харын-даа дүрген болгаш аянныг номчуур талазы-биле аразында мөөрейлежи-даа бээрлер дижир.
— Солунну орбас, кайы хамаанчок аажылавас чоор. Ол болза бистиң оруувус айтыкчызы, сүмелекчивис- тир — деп, ачам ашактың чугаалап органын амдыгаа чедир утпаан мен.
Шынап-ла, ачамның солуннарын көктеп, ханага азып ап органын каш-даа көрген мен. Чамдыктары үр апарганындан саргара бергилээн тургулаар чүве.
1941 чылдың кыжы Тывага база дыка соок турган. Сүт-Хөлдүң Үстүү-Ишкинде Кызылче чиң сөөрткен ачамның дуңмазы Тас-Эник Белдир-Кежиинге хонуп чыда: — Инек мыйызы чарлып турар соок-тур бо. Калчаа аарыг Гитлерниң аг-шерии Москвадан дезип ыңай болганнар-дыр — деп, “Шын” солунну номчуп ора, тайылбырлап бээрге, бажыңывыска олурган улус олче кулак сала бээрге, мен акайымның артындан барып, номчуп билбес хиремде-ле, кызыл будук-биле чураан чурукта чыдалыг ланчыылыг кызыл-шеригжи дайзыннарны сылба берип турарын эскерип көрдүм.
Ада-чурттуң Улуг дайынының соонда Тыва автономнуг областың арат чону коллективизацияже хаара туттунган. Дайын үезинде чаңгыс аъдын дайылдажып турар шериглерже чорудупкаш, чадаг арткан араттарга ол деткимче, дуза болган деп база демдеглээр херек.
— Чаңгыс кижи чеже шырбаяр, чүге-даа четтикпес боор-дур. Колхозчулар демнежип, МТС-тен тракторларны хөлезилеп алгаш, чер-чери-биле черни аңдарып, тарааны опайтыр ажаап ап турар-дыр. Бии-Хемде “Кызыл тараачын” колхозта Маады Парыңмаа деп кижи шуут-ла Социалистиг Күш-ажылдың Маадыры деп бедик атты чедип алганын “Шында” парлаан — деп, Белдир-Кежиинге Кыргыс Санчы бөлүк араттарны чыып алгаш, солунну ыыткыр кылдыр номчуп турар чүве.
“Шын” солун — Тывага чаа амыдыралды тургузарынга идепкейлиг киришкениниң бир херечизи ол-дур. Дөртен чылдарның төнчүзү, бежен чылдарның эгезинде, “Шын” солуннуң арыннарын ажыдарга, колхозчуларның амыдыралын хүн бүрү чырыткан боор чораан. Таңды кожуунда суг күжү-биле сайгылгаан чырыдар станция туттунганын, Улуг-Хемниң Арыг-Үзүү суурда суг дээрбези ажыглалга киргенин, “Кызыл тук” колхозта хүн бүрү акша-көпеекти берип турар адыр — күш фермазының тургустунганын, ында дагаа ажаакчызы Седивааның кажаа сыңмас дагааларны чемгерип турганын көргүскен фото-чурук дээш чүнү чок дээр. Шынап- ла, ажылывыс-даа шуудап, амыдырал-даа экижип, чүгээр чурттап эгеледивис.
“Шын" Тываның амыдыралын шын чырыдып, чеден чыл дургузунда демиселдиң мурнуку одуруунга чоруп келгенин демдеглекседим. Барык дөртен ажыг чыл дургузунда ооң номчукчузу, бижикчизи бооп келгеш, “Шын” дугайында сагышты өйүп чоруур багай сөс-даа дыңнаваан мен. Республикавыстың эң хоочун, эң-не делгереңгей, номчукчуларның күзел-чүткүлүн, сагыш-сеткилин илереткен, хүндүткелдиг солуну деп санап чоруур мен.
1953 чылда, И.В. Сталин өлгениниң соонда, “Шынга” материалдар бижип эгелээн мен. Олар колдуунда шүгүмчүлелдиг чүүлдер, очерктер сомалары ышкаш чүве. Чамдыкта “хөлүн” чазыпкаш, чагаа килдизиниң эргелекчизи Алдын-Херелге “чылча” шүгүмчүлеткен черим база бар. Аксым бар дээш, сула салбас дээрзин ынчан билинген мен.
Кызылдың башкы институдунга сургуулдап тургаш, “Шынның” редакциязынга бир-ле дугаарында бижииргей-бижииргей, 1957 чылда кирген ийик мен. Чаа чыл номеринге баштайгы шүлүүмнү-даа парлаттым оң.
Дараазында чылын күскээр “Шынның” штаттан дашкаар очулдурукчузу бооп турдум ийин. Ынчангы редактор Күжүгет Серээвич Шойгу шароварлыг студентини, улуг кижилер дег, хүлээп ап, ажылдың байдалын тайылбырлааш, шүлүкчү Байкара Хөвеңмейге душтуруп каан. Элээн үе эрткенде, дагдыныкчым: — Очулга килдизинге шуут ажылдай бер. Редакторга бараалы! — дээрге, институдумга өөренир кижи мен дээш, ойталап каапканымга амдыгаа чедир хомудаар мен. Чүге дээрге ол хире улуг болгаш дуржулгалыг журналистер коллективинге ынчан бактаай берген болзумза, элээн шапкын мергежий бээриниң аргалары турган. Ынчалза-даа баштайгы мээң солунчу шенелделерим, суксап чорааш, четтиргеним дамырак кара суум ышкаш, ол-ла хевээр уттундурбайн, олчаан арткан. Ынчангаш “Шынны” амыдыралымның ужуун сыптаан солунум деп санап чоруур мен.
“Шынның” школазын күрүнениң болгаш культураның көскү ажылдакчылары Салчак Тока, Степан Сарыг-оол, Салчак Тамба, Кызыл-Эник Кудажы, Байкара Хөвеңмей, Сат Күстүгүр, Валерий Шаравии, Оюн Кодур-оол, Сат Шулуу, Хертек Таан-оол, Владимир Серен-оол, Эдуард Донгак болгаш өскелер-даа хөй кызымак, бөдүүн чоннуң хүндүткелин чаалап алган кижилер эрткен. “Шынның” бо хүннерде редактору Владимир Чадамба база-ла кайыын-даа келбээн, ол-ла улуг коллективке өскен, кижизиттинген журналист-тир.
Баштайгы номеринден эгелээш, бо хүннерде чеден харлаан солунувустуң арын-шырайы кижи-биле дөмей болдур ийин. Кадыг-шириин-даа, өөрүшкү-маңнайлыг-даа апаргылаар.
Амгы үениң чамдык политиктиг партияларының төлээлери ону боттарының туруштарын быжыглаарынга ажыглаарын, солунну экономиктиг реформаларның оруундан чайладырын, анаа-ла алгы-кышкы, шош-содаа солуну болдурарын кызыдып турарлар. “Шынны” хамык чүвени эки кылдыр бижип турар деп нүгүлдей-даа бергилээр-дирлер. Ажыл үезинде частырыглар тургулаар. Чамдык чүүлдер эрткилей-даа берди ыйнаан. Ынчалза-даа мээң билирим кижиге чүдүүр берге үелерде безин “Шынның” арыннарынга амгы реформаларже чүткээн материалдарны база парлап турган.
Тываның байлаан, ак-көк хемнерин, хөлдерин, арыг агаар-бойдузун сонуургавас-ла кижилер чок. Улуг, делгем Россиявыстың эртинелиг бир булуңу — келир үелиг Тыва Республикавыстың эң хоочун солуну “Шын” — чаартылгаларның талалакчызы турган болгаш артар дээрзинге бүзүрээр мен.
Кежик-оол ЧӨРЕВЕ, Улуг-Хем, Чаа-Хөл кожууннарда “Шынның” тускай корреспондентизи.
“Шын” солуннуң 70 чылдаанында үнген “70 чыл” деп номдан алган.
"Шын" №9 2025 чылдың март 13