Александр ДАРЖАЙ
(Эгези №48 "Шында")
— Кончуг хайлыг эрни. Бо кайнаар дөгертинериң ол?
— Ногаан-Хөл аксында чараш кыстар көвүдээн, оода бирээзин бо кежээ суйбаза дээш далажып турарым ол-дур ийин — деп, Отчугаш баштактанган.
Борбак-Кара кадай дөрже эртип олуруп алгаш, Отчугаштың канчаар кеттинип, көрүнчүкке ол-бо көрнүп, бажын дырап олурарын аайын тыппайн көрүп олурган.
— Бо оолдуң кай баары ол, уруг. Хурал боор дээн чүве бе? Ындыг чугаа-даа үнмежик?
— Ногаан-Хөл школазының 25 чылы чүве эвеспе, угбам. Ынаар бадар кижи мен деп сири-кавы турары ол ышкажыл — деп, Өмчүр харыылаан.
— А сен чоп анаа тайбың сен, кыс. Чээрби чыл бурунгаар чаңгыс партага кады-ла олуруп чорбажык бис бе?— деп, Отчугаш баштактанган.
— Кыс-кыс деп алган. Чүгле ийи азыым арткан кадай ышкажым чүл? Ындыг ийин, бо оол. Ойда-кайда — деп, Борбак-Кара шала шириин чугаалаан.— Силерниң хоюңарны кажан кыргыыр дээр-дир, уруглар. Изиг келди-ле. Чүнү көрүп турар даргалар ыйнаан, болар, үш-дөрт коданны адыш оюу дег кызаа черге олуртуп алган. Хойнуң дүгү хөөп-ле келген чүве-дир. А бо чүвелер ам-даа каш хонук манаңар дээр. Чеже чыл хой кадарбаан чүве, дүктүң шынарын билбес улус бис эвес-ле болгай бис — деп, Борбак-Кара чугааның аянын өскертипкен.
— Биске база-ла огулут чүве чугаалавады. Ээлчээңер манаңар дээр-ле чүве-дир, баштай Сарыг-Булуң аалдарының хоюн доозар чүве дээр-дир — деп, Отчугаш чугаалаан.— Чаа, кадай. Бажымдан будумга чедир сайыттан ылгалыр чүвем чок болду. Борбак угбай, Артына акый бар бе?
— Бар болбайн, кай баар. Өгде олур-ла.
— Ооң орденин ачылап алыр чоор бе? Оон башка бо хөрек шала хос ийин — дээш, костюмунче айыткан.
— Аныяк кижи орден-хавыяага чеде-ле бергей сен. Бо чылын бригадтың бажынга үндүң чоп. Ам ийи чыл улаштыр чүс ажыг хураган ап келдиңер. Бээр болза, ачылап-даа ал даан — деп, Борбак-Кара чугаалаан.
— Чаа, тений-ле бээр сен. Кадайлар-биле ынчап ылчыңнажып турбайн, дүрген чору — деп, Өмчүр ашаандан бужурганы берген— Үлгүүр иштинде бичии пластмасс савада тыва шимени дергилеп ал, дарга-бошка өөрүңге сөңнээй сен. Ону аттыг сонуургаарлар эвейикпе.
— Чаа, менди-чаагай!—дээш, Отчугаш пластмасс савада араганы апкаш, үнүп чыда баштактанган:— Алдын чаштыг орус уругдан ушкарып алгаш, даң бажында тутсуп келир мен...
2
Отчугаш Ногаан-Хөлге кежээкиниң алды шак ажа дүжүп турда тутсуп келген. Чаңгыс классчызы чораан, ам көдээ Совет секретары Маскалдайның бажыңынга келген, өгнүң эр-херээжен ээзи чок болган, чүгле Маскалдайның авазы Дүү-Дарый угбай уруглар-биле олурган.
— Экии, угбам!
— Экии, От. Кажан баттың?
— Чаа-ла келгеним бо. Маска cyглар клубта-дыр болар аа?
— Ында-ында оглум. Чээрби беш чыл деп чүве тып алган улус бе, Хамык дарга-бошка ында чүве болгай аан. Кызылдан бээр даргалар келген сураглыг болду. Сен база чээрби беш чылдап чор сен бе, От?
— Ийе, угбам. Аътты херим иштинче киирип каайн аа, угбам?
— Ынчал харын. Кудумчуга турарга кайын боор, бо улустуң ажы-төлүнүң тенек-мунак деп чүвези барган чүве ышкажыл. Аът хамаанчок, машинаны безин мунуп алгаш чоруй баар — деп, Дүү-Дарый угбай чугааланган. Оон Отчугаш үнүп бар чыдырда, уламчылаан. — Аъдың баглап кааш, ол хевээр чоруй барбас сен, көрем. Шайдан ижипкеш, бар.
Отчугаш даштын кудумчуда баглап каан аъдын херим иштинче киирип, эзер-чонаан сойгаш, сери адаанга барып тургузуп каан. Пластмасс савада арагазын тудуп алгаш, бажыңынче кирип келген. Стол баарынга сайдайга барып олуруп алгаш, арагалыг савазын чанынга салып алган. Дүү-Дарый угбай аякка шай куткаш сунган. Отчугаш изиг шайны таваар аартап олура, аяан салып кааш, куду доңгайгаш, эккелген арагалыг савазын эжиниң иезинче сунган.
— Бо чуң боор, оол?
— Чаа бичии тыва чүве-дир ийин. Эш-өөрге сонуургадыр дээш эккелдим. Чамдыктарын көрбээнден бээр үе-дүп болган чүве ыйнаан бо, угбай. Аксындан ажыткаш, кырган кижи от-көс, оран-таңдыже чажып көрбес сен бе? — деп, Отчугаш чугааланган.
Дүү-Дарый угбай саваның аксын ажыткаш, кырлыг стакан ортуже кылдыр куткаш, суугунуң аксын ажыткаш:
— Өршээ, хайыракан! От-чаяакчым, ак чем-дир четтирип көрүңер!— деп, сымыранып чоруй, хензиг шопулак бажынга араганың кырындан ускулааш, кезек-кезек чашкылап чоруй, дашказын тудуп алгаш, дашкаар үнгеш, үр болбайн кирип келген.
Стаканда араганың кырынче бичии хензигни дырт кылдыр куткаш, Отчугашче сунган, оозу амзааш, дедир сунарга, кадай база дашканы эрнинге дээскеш, катап сунган. Отчугаш араганы элээн пактап чоруй, дашканы дедир эгиткен.
— Шору оол-дур сен. Дашка дүвү кылайтпас. Мээң бо оглум хоржок-тур, шуут дүвүн кылайтыр ижиптер — дээш, угбай араганы ам бодунга кудуп алган.
— Ал-бодуң, алган кадайың, аал-ораның амыр-тайбың болзун, оглум! Аас-кежииң сени кезээ шагда ойбайн-на чорзун!— дээш, кадай араганы ижипкен.— Оо! Дүшкени аажок чүве-дир моң, оол!
Отчугаш эжиниң бажыңынга үр-даа болбайн, клубче базыпкан. Клубка кирип кээрге, шынап-ла, кижи бажы кизирт болган. Хостуг олут-даа чок, ол залдың дөрүнче эрте бергеш, сөөлгү сандайлар артында бут кырында турган кижилерниң аразынга барып туруп алган. Отчугаш хуралдың байырлыг кезээ чаа эгелеп турда, келген болган. Илеткелди школа директору Түлүш Кара-оол кылып турган. Индир кырында микрофон салып каан чүве болганда, башкының үнү тода дыңналып турган.
— Бистиң Ногаан-Хөл школазы ортумак школа болгандан бээр бөгүн таптыг-ла чээрби беш чыл болганын кончуг эки билир силер, эштер. Ол үениң иштинде бистиң школаны чеже кижи доозуп үндү ыйнаан. Оларның аразында чонунга хүндүткелдиг, бүгү билиин, арга-дуржулгазын, күжүн Ада-чуртка харам чокка өргүп чоруурлар кайы көвей. Кызылда кезер эмчи Дары-Сүрүң, даг инженери Сат Демир-оол, журналист Монгуш Очурчап, Тыва АССР-ниң школаларының алдарлыг башкылары Ховалыг Мария, Түлүш Анатолий, геолог Монгуш Ыдам-оол, архитектор Монгуш Оюн-оол, чурукчу Түлүш Самдаң болгаш өске-даа доозукчуларга бистиң школавыс чоргаарланып чоруур. Бистиң хуралывыстың президиумунда хүндүлүг аалчыларның аразында райком секретары, бистиң доозукчувус, Сат Эзир-оол Дондупович, областың профэвилелдер чөвүлелиниң харыысалгалыг ажылдакчызы Түлүш Адар-оол Үндүңович болгаш өске-даа партия-совет ажылдакчылары саадап олурар-дыр, эштер. Олар база-ла бистиң школавыстың доозукчулары-дыр...
Кара-оол башкы чартык шак иштинде чугаалаан. Отчугаш башкызының чугаазын дыка кичээнгейлиг дыңнаан, ынчалза-даа башкы улус ажыл-агыйында ажылдап чоруур малчыннар, чолаачылар, ажылчыннар, тудугжулар дугайында чугаалавайн барган. Отчугаш аңаа сеткилинде дыка хомудаан, харын-даа мынчаар бодаан: мээң кадарып, ажаап турар хоюмнуң дүгүнден кылган костюмнар кедип чорааш-ла, бөдүүн кижилерни адавас кончуг-ла-дыр.
Башкының соонда чалаткан аалчылар сөс ап чүве чугаалаан, кижи бүрүзү эртем-билигниң улуг кокпазынче чедип үндүрүп каан школазынга, башкыларынга өөрүп четтиргенин, шилип алган мергежилиниң эки талаларын чугаалап, бо чылдың доозукчуларынга чагыгларын берип, оларны дээди өөредилге черлериниң шылгалдаларын чедиишкинниг дужаарын күзээннер. Оода чаңгыс-даа бол ажылчын кижи бо индир кырынче үнүп, сөс чугаалаар ирги бе деп, Отчугаш маназа-даа, совхоз бүдүрүлгезинде ажылдап турар чаңгыс-даа мурнакчы чүве чугаалаваан.
«Мурнакчылар хуралы эвес, ындыг-даа турган ирги бе?» деп бодал Отчугаштың бажынга ол аразында база кирген. «Бо чылгы доозукчуларның аразында малчыннар уруглары база бар болдур ийин. Оларның аразындан совхозка ажылдап артып каар улус бар чүве ирги бе, оларның оода чаңгызы малчыннаар бе? Бистиң малчыннарывыс колдуунда улгады берген кижилер болгай, оларны кым солуурул? Эх, сөс ап чугаалаар-дыр» деп, ол бир удаа дап берген. Ынчалза-даа Отчугаш дидинмээн. «Мээң сагыш аарыыр чүвем эвес-тир, үстүкү черлер билип, көрүп-ле турар болгай. Кончуг кижи болуп, хөрээм соктангаш чоор мен. Анаа-ла аас човаа болур, чоокка — шоот, ыракка — ыыт» деп боданган.
Кежээниң байырлыг кезээ доозулган. Он минута чапсар соонда концерт болур деп чарлал үнген. Кижилер олуттарындан тургулап, дашкаар үнүп эгелээн. Отчугаш чаңгыс классчыларын мөөң чон аразындан көрдүнген, чаңгызы-даа ооң караанга илдикпээн: Маскалдай, Эзир-оол, Оюн-оол суглар сцена таварыштыр шагда-ла дашкаар үне берген. Отчугаш дашкаар үнүп келирге, өөрлери совхоз даргаларынга хүрээледип алган чугаалажып турган.
— Концертти көөр бе, канчаарыл, даргалар? — деп, партком секретары Мартый-оол Сатович айтырган.
— Белеткедип каан хан соой бербес бе? Ынаар барза-ла эки боор — деп, Маскалдай хамыкты мурнай чугаалаан.
(Уланчылыг).
“Шын” №50 2024 чылдың июль 6