📢Кандыг-даа мергежилде өскелерден онзаланып ылгалып турар кижилер турар болгай. Оларның шак ынчалдыр ылгалып, онзаланырынга кылып турар ажылынга ынакшылы, бердингени, онза сонуургалдыг болуп турарындан аңгыда, тускай салым-чаяанныы база салдарны чедирер. Чөөн-Хемчик кожууннуң төвү Чадаана хоорайның 2 дугаар ортумак школазының тыва дыл, чогаал башкызы Чаяна Чадамбаевна Шилова шак ындыг онзагай башкыларның бирээзи.
Тыва чогаалга сонуургалдыг улус Чаянаның адын номчупкаш-ла, сактып келири чугаажок – Теве-Хая ортумак школазын мөңгүн медаль-биле доосканының соонда, Тываның күрүне университединиң филология факультединге өөренип кирип алгаш, Чаяна студент чылдарында-ла журналистика, чогаал ажылынга эге базымнарын кылган. Ооң чогаал ажылынга сундугарынга Тываның билдингир чогаалчызы, уян хөөннүг, кайгамчык шүлүктерниң автору Сайлыкмаа Комбунуң удуртканы «Алан-Доос» чечен чогаал каттыжыышкынынга өөренип турганы улуг салдарны чедирген. Ооң-биле кады, студентилеп турган үелеринде Тываның билдингир радиожурнализи Саяна Намайның удуртулгазы-биле «Салгал» уруглар дамчыдылгазынга штаттан дашкаар корреспондент болуп ажылдааны канчаар-даа аажок улуг амыдыралчы болгаш чогаадыкчы дуржулганы берген дээрзин Чаяна сактып чугаалаар. Шак ынчалдыр чогаал ажылынга эге базымнары быжыгып, дараазында тыва чогаалчыларның ат-сураглыг «Улуг-Хем» сеткүүлүнге ажылын уламчылаан. Университетти тергиин өөредилгезиниң ачызында кызыл диплом-биле доосканының соонда, шак мындыг онзагай, чогаадыкчы базымнардан эгелээн ажыл-ишчи оруун Чаяна Шилованың улаштыр өөредилге адырынче углапканы тыва дыл, чогаал башкылаашкынынга улуг олча болганы чугаажок. Бодунуң башкы ажылын бир дугаар Кызыл кожууннуң Көк-Тей ортумак школазынга тыва дыл болгаш чогаал эртеминиң башкызы кылдыр эгелээн.
📢Ада-иезиниң изи-биле…
Башкы иштиң буянныг үүлезин аныяк шүлүкчүнүң шилип алганы таварылга эвес – Чаяң ада-иези кайызы-даа башкылар: Барыын-Хемчик кожууннуң Шекпээр ортумак школазынга школа директорлап чораан Чадамба Сагаанович биле орус дыл, чогаал башкызы Часкал Дамчаевна Шиловтар. Оларның дөрт кызы доозазы башкы эртемни чедип алган.
«Ада-иевис иелээн башкылар боорга, бис база башкы эртемин сонуургай бергенивис ол боор. Бичиивисте ачавыс биске самбыралар кылып бээр кижи, ынчан бот-боттарывысты башкылажып ойнаар чораан бис» – деп, Чаяна Шилова сактып чугаалады. – Чогум чогаал бижииринге сонуургал ачавыстан дамчып келген. Ачамның бижип чораан чогаалдарын авам чыып чораан кижи. Сыртык хаптарынга суп алгаш, шыгжап турганын сактыр мен. Ачам хөөкүй мен беш харлыг турумда-ла чок болган, а авам элээди апарганымда, 30 хар ажып чорааш, мөчээн”.
Чаяна Чадамбаевна өөреникчилеринге чүгле тыва дыл, чогаал эртемин эвес, а чогаалга сонуургалдыг, ынак болурунга өөредирин кызыдып чоруур. Ооң-биле чергелештир, башкының чымыштыг ажыл-ижиниң аразындан чогаал ажылынга тураскаадыптар үени база илип тып ап турар. Чоокта чаа башкы бодунуң чогаал ажылының ээлчеглиг түңнели – «Салым-чолдуң сылдызы» деп чечен чогаалының номун чырыкче үндүрген. Бөлүк авторлар-биле ийи катап шүлүктер номун парлаткан. Бо хүннерде ийи дугаар номун үндүреринге белеткенип турар. Ооң-биле кады Чаяна Чадамбаевна өске чогаалчыларның номнарының корректуразын кылыр ажылды база чорудуп, тыва чогаал сайзырадырынга үлүг-хуузун киирип турар. Ол 25 хире авторларның номнарынга корректураны кылган.
📢Класстың удуртукчузу башкызы
Чаяна Шилова бо чылын бешки классчыларның удуртукчу башкызы. Класс-биле ажылдаарга, бир талазында, солун, чаптанчыг, а бир талазында, харыысалга улуг, берге деп ол санап чоруур. Класстың удуртукчу башкызы ада-иелер-биле сырый харылзаалыг ажылдаар апаар. Бир эвес башкы кижи ада-ие-биле харылзаа чок болза, ажыл канчап-даа шуудавас. Харылзаа тударының чаа шагның аргалары бар апарганынга башкы өөрүп турарын чугаалады:
– Амгы үеде магалыг, класс башкызы вайберге класстың азы ада-иениң ниити бөлүүн тургузуп алыр апарган. Ону шын ажыглаар болза, аажок ажыктыг. Ынчалза-даа маңаа база чазыглар тургустуна бергилээр. Чижээ, эң-не нептереңгей чазыг – ниити бөлүкке «Ол өөреникчи ындыг, бо өөреникчи мындыг» дээн ышкаш бижиктер үндүрери. Чүгле хөй кижиге хамааржыр чарлалдар дээн ышкаш чүүлдер бижиир ужурлуг бис. А кажан тодаргай өөреникчиге хамаарышкан айтырыг болза, өөреникчиниң бодунче азы ада-иезиниң хууда дугаарынче бижиир азы долгаар болза эки. Ада-иелер, өөреникчилер катай бежен-алдан кижи номчуп турар ышкажыл. Хомуданчыг, хораданчыг апарбайн канчаар. Оон-на алгыш-кырыш, чөрүлдээлер үнер.
– Силер ам элээн дуржулга кире берген башкы-дыр силер. Ажылын чаа эгелеп чоруур аныяк башкыларга чүнү чагып болур силер?
– Бир-ле дугаарында, өөреникчиниң сагыш-сеткилин билип ап, өңнүктежип алыры чугула. Чүгле билиг бээри-биле кызыгаарланган ажыы чок. Чамдык дуржулга чок башкылар өөреникчизин билбес боор. Уругнуң караандан илдең болур чүве. Бо кижи муңгарап олурар, бо кижи аштап олурар дээш уругнуң көрүжүнден башкы кижи эндевес. Чылдагаан чок черге уруг корум-чурум үревес. Өөреникчи кижиниң школага, класска бодун канчаар алдынып турары ооң өг-бүлезинде байдалындан хамааржыр. Шаанда ажы-төл ада-иениң харыысалгазынга турган болза, бо үеде ол талазы-биле арай-ла аскай берген деп болур. Черле ынчаш, ниитизи-биле «Өг-бүле институду» арай кошкай берген.
📢Ажы-төлдүң чедиишкини — авазынга чоргаарал
Чаяна Шилова чүгле салым-чаяанныг башкы, чогаалчы эвес, а үлегерлиг ие дээрзин ажы-төлүнүң чедиишкиннери бадыткап турар. Ол өөнүң ээзи Чингиз Сат-биле үш ажы-төлдүг. Улуг уруу Лидан Томск хоорайда эмчи университединде өөренип турар. Лидан Кызылдың 2 дугаар школазынга 9-ку классты «Онзагай аттестаттыг», 5 дугаар школаны алдын медаль-биле дооскан. Ийи дугаар оглу Самба Кызылдың президентиниң кадет училищезинде чедиги класста өөренип турар. Ол дзюдо талазы-биле республиканың ийи дакпыр чемпиону. Хеймер кызы Арияа Чадаананың 1 дугаар школазының өөреникчизи. Уран чүүл школазының чурулга салбырының сургуулу. Чуруттунарынга салым-чаяанныг. Ажы-төлү дооза ачазын дөзээн спортчулар болганынга авазы чоргаарланып чоруур.
– Ада-иелерге чүнү чагып болур силер, Чаяна Чадамбаевна?
– Уруг боду чеже-даа кызарга, ада-иениң талазындан деткимче чок болза, кончуг багай. Өөренгеш, чеде бээрге, бажыңында улуг улузу арагалап олурар болза, уругнуң сагыш-сеткили хөмүрерип, өөредилгеге сонуургалы чиде бээр. Ынчалдыр өөредилге программазындан, эш-өөрүнден чыдып каап болур. Шак мындыг чүүлдерни узуткаар дээш, класс башкылары, социал педагогтар болгаш эртемнер башкылары-даа дыка кызып ажылдап турар бис. Эвээшти-даа, хөйнү-даа ижерге, араганың оруу чаңгыс деп шупту билир болгай бис. Ажы-төлдүң келир үези дээш арага-дарыдан шеглеп чоруурун чонумга күзээр-дир мен. Башкылар боттарының талазындан чогуур хемчеглерни чорудуп турар. Мээң бодалым-биле алырга, ада-ие, башкы, өөреникчи ожуктуң үш дажы дег аразында харылзаалыг ажылдаар болза эки.
Айдың ОНДАР.