Май 18-те А.С. Пушкин аттыг Национал ном саңынга төөгү эртемнериниң кандидады Валерия Каңның «Тываның парлалгазының төөгүзү болгаш хөгжүлдези (1924 — 1991)» деп эртем ажылының номунуң баштайгы таныштырылгазы болуп эрткен. Номнуң өзек допчулалы элээн хөй архив материалдары болгаш бижимел барымдааларга даянган. Оларны эртем ажылы кылдыр бир дугаар ажыглап бижээн дугайында автор демдеглээн.
«Номнуң онзагайы – ТАР үезинде эрги моол болгаш латинчиткен тыва бижик кырынга үнүп турган солун-сеткүүл болгаш документ-саавырларның элээн хөй сөзүглелдери очулдуртунган. Бир дугаар ээлчегде парлалга болгаш МИЧ-терде ажылдап чоруур журналистерге мергежилин база билиин бедидип, Тывада журналистиканың төөгүзүнүң дугайында эки билип алырынга дузалыг болгаш солун болур. Ол ышкаш эртем ажылы бижип турар сургуулдарга, школачыларга, башкыларга ажыктыг болуру чугаажок» — деп, Валерия Каң чугаалаан.
Номнуң төөгүлүг материалдарын болгаш капсырылгаларын номчукчу кижи номчааш, үнелеп болур. «Красный пахарь» (амгы үеде – «Тувинская правда») солуннуң бир дугаар үндүрүлгезиниң белеткелиниң болгаш «Эрх чолоот Танну-Тува» (амгы үеде – «Шын») солуннуң бир дугаар чырыкче үнүп эгелээниниң дугайында «Правда» солуннуң ажылдакчызы Феликс Пудаловтуң демдеглел бижиктери-биле номчукчулар таныжар.
Оон ыңай, ТАР-ның совет эрге-чагырга үезинде парлалга болгаш солун-сеткүүлдерниң төөгүзүнүң дугайында эртем ажылы эвээш дээрзин автор тайылбырлаан. Чижээлээрге, Национал архивте ССРЭ-ниң Журналистер эвилелиниң Тывада салбырының документ-бижиктери тывылбаан, а тыва дыл кырынга үнүп турган солун-сеткүүл редакцияларының документ-саавырларының чамдык кезии кадагалаттынып шыгжаттынган. Автор 1959–1971 чылдарда “Тыва” КТРК-ның болгаш Тываның журналистер эвилелиниң архив материалдарынга үндезилеп, ССРЭ-ниң Журналистер эвилелиниң Тывада салбырының 147 кежигүнүнүң карточкаларын чыып бижээн.
“Азияның төвү” солуннуң кол редактору Надежда Антуфьеваның ук солуннуң төөгүзүнүң база Александр Шоюннуң «Сылдысчыгаш» солуну катап үнүп эгелээниниң дугайында сактыышкыннары номнуң арыннарынче кирген. 1930 чылдарның эгезинден 1950 чылдарның төнчүзүнге чедир репрессияга таварышкан парлалга албанының ажылдакчыларының допчу-намдарын автор чыып бижээн. 1924–1991 чылдарның тыва журналистиканың төөгүзүнүң янзы-бүрү материалдарын автор чаңгыс ном кылдыр тургускан.
«Ук номдан тыва журналистиканың белен эвес эрткен оруун, онзагай төөгүзүн номчуп, таныжып болур. 20 чыл дургузунда ажылдап келген эртем ажылымның түңнелин номчукчу үнелээр боор деп идегеп тур мен. Республиканың кайы-даа булуңунда ном саңнарынга бо номну номчуп болур. Ол ышкаш Ю.Ш. Кюнзегеш аттыг Тываның ном үндүрер черинден садып ап болур» — деп, автор дыңнаткан.
2021 чылда Россияның Чурагайлыг хөгжүлде, харылзаа болгаш массалыг харылзажылга яамызының «2013—2024 чылдарда культура болгаш туризм хөгжүлдези» деп күрүне программазының болгаш Ю.Ш. Кюнзегеш аттыг Тываның ном үндүрер чериниң деткимчези-биле Абакан хоорайның «Журналист» типографиязынга 500 экземплярны парлаан.
/ Алиса ДОНГАК.
Буян ООРЖАКТЫҢ тырттырган чуруктары.
«Шын» №36 2023 чылдың май 20
