Чайны өттүр хүрертир ойнап алган уруглар, оолдар школаже өөренип киреринге аажок-ла белеткенир. Чаа форманы кежээ-ле дырышкак эвес кылдыр илиир-биле баскаш, белеткеп каар. Оолдар чунуп, бажын таартыр, кыс уруглар чаа ак бантиктерин, заколка, невидимкаларын көрүнчүк баарынга салып алыр. Бистиң үевисте сентябрь 1-де эвес, август 31-де чыскаалыр турган. Өөренип эгелээр хүн – сентябрь 1.
Бажыңнар даштында колдуунда-ла ромашкалар, мактар, календулалар тарып каан болур. Амгы үениң чүзүн-баазын чечектери турбаан. Школаның эргинин бир дугаар артап кирер «нолю класс» (ол үеде эге школа 3 класска чедер турган, белеткел клазын тик дээр турганы ол) уруунга азы оглунга ада-ие ол чечектерин чулгаш, тудар черин саазын-биле ораап, боондакты белеткеп бээр. Өске класс өөреникчилери чечек тутпайн барып болур, ажырбас.
Элээди назын үези эң солун. Эштери-биле сагынышкан уруг-дарыг дүрген чай төнерин четтикпейн манаар. Клазында бир сонуургаар уруу чайладыр суурга көзүлбейн, өске төрелдеринде дыштанылгазын эрттирип турар болза, көрүксээри кедерей бээр. Өш-биле дөмей, сес айның сөөлгү хонуктары төнместээш туруптар.
Сентябрь 1-даа келир. Уруглар, оолдар өөрүшкүлүг школаже уурук-сууруктап шуужуптар. «Ой, шаак, перегон келген-дир класста!» — деп, бир оол дораан эскерип каар. Өске школадан чаа өөренип чедип келген кыс уруг үе-чергезинден черле ылгалдыг көстүр. Ылаңгыя көдээ суурга хоорайдан келген болза, шала улугзуг болур. Клазың кыстары үргүлчү чоон, сырбык узун чаштарын өттүрүп-өттүрүп, тазартыр дырааш, так кылдыр бантиктеп өрүп алган болур, а ол уруг... Чажын чолдайтыр таарып каан болгулаар. Суук каре-даа болур, шала селбер боб, гаврош-даа кылдыр кестирип алган болур. Шугум чыскаалынга турарда, бир-ле эптиг черинге бир кыдыын дургаар ине-хендир-биле өттүр шашкаш, чыыра тыртып каан борбак чечек ышкаш ак бантигин заколка азы резинкага чыпшыр шарып алгаш, кыстырып алыр. Ынчан амгы үениң резинкалары турбаан болгай. Чадаг-терге дугуюнуң чарлып калган камеразын эңдере чиңге-чиңге кылдыр кезип алыр турган бис. Өрээн чаштың ужун чештинмес кылдыр ооң-биле дөрт-беш катап долгап тургаш, так бооп алыр.
Сайзыраңгай совет үениң совхозтарынга чүък машиналарын, даргалар сөөртүр чиик-караларны Саян артындан садып, мунуп эккээр чүве. Артында-ла бүдүн суур эртежик билир боор: «Ооржак перегоннап ашкан». «Перегон» деп сөс ынчалдыр-ла «чаа» деп утканы илереди берген: перегон машина, перегон куртка, перегон идиктер, перегон уруг... Ол сөс чоорту «бертек» кылдыр тыважып эгелээн: бертек уруг, бертек коньки...
Бичии суурга кижи бүрүзү бот-боттарын эки таныжар. Совхозка ажылдап чедип келген тускай эртемниг специалистиң, школага, эмнелгеге ажылдап чедип келген чаа башкының, эмчиниң уруу азы чаа өгленип алган аныяк оолдуң чуржузу болур уруг көстүп келирге, хамык оолдарның кичээнгейи дораан-на ында апаар. Чапсарларда сывыртажып, оюн эреп, моюн-ораарын азы бөргүн ушта соп алгаш, бербестеп, залга баскетбол азы волейболдап ойнаарга, халып баргаш, көрүп, алгырып «аарып» бээр, концерт белеткээрге, кады танцылаксаар. Кичээл үезинде кыдыраажын мурнай апкаш, бодунуң холунуң үжүүн арттырып, ай-хүн, теманы бижий шаап каар. Ынчан дискотека деп сөс турбаан (90 чылдар ортаа үезинде тыптып келген-даа ышкаш) «вечер», «вечерлээр» деп билиишкиннер турган. Школага болган «вечер» деп адаар кежээлер соонда үдеп-даа чоруур, мегелеп, коргуткан кижи бооп, алгыртыр сывыртап маңнап-даа чоруур. Шак ол «перегон» кыс черле онзагай болур: клазының уруглары ышкаш пөрүк эвес, хостуг чугаалажыптар, суур уругларынга көөрде, дидим: дискектен өрү, хөрээ элээн ажык хепти кедиптер. Ону үргүлчү-ле уруглар, оолдар үглеп алган турар. Ынчанмайн канчаар, ол бир-ле чаа чүүлдү сонуургаткан турар болгай, чаа оюн өөредир, чаа каасталга эдилелдерлиг болур.
Чаа келген уруг бүрүзүнүң оруу каалама болбас. Клазының оолдарын хопталаан кыстар, ылаңгыя аразында бир сонуургап чоруур оглу бар болза, эгезинден тура көөр хөңнү чок бооп, харын-даа чогушче чалаптар. Эң баштай чаа чокшуп алгаш, сөөлүнде черле чарылбас, аразындан суг акпас эжишкилер-даа апаар. Даргалап чоруур улустуң уруу ада-иезиниң аайы-биле үр болбайн, 2-3 чыл өөренипкеш, өске школаже шилчип чоруй баар. Ынчалза-даа «перегон» деп ады олчаан артып каар таварылгалар база бар.
Амгы үениң ажы-төлүн өске школаже киирип алыры амыр эвес херек апарган. Ылаңгыя хоорай школаларынга көдээден келген уруг бодунуң туружун тып, класска эптежип алырынга үе херек. Хөй кезиинде аңаа класстың хамаарылгазы эки эвес болур. Социал байдалының ылгалы база дыка улуг салдарлыг: шала бөдүүн болза, «кожайлар» ажы-төлү көрбес болгулаар. Одап, кыжырып, хол чедип турар таварылгалар хөй. Быжыг туруштуг, шыдамык, кара ажылга дадыккан чаа уруг ол бергелерни чайлыг ажып эрте бээри база бар. Ажы-төлдүң бо бүгү школачы амыдыралын ада-ие кылдыр деңге чурттап чоруп олура, шаандагы үевисти сактып келирге, эргими кончуг апаар-дыр эвеспе. Бай, ядыы деп ылгал чок, шупту дең эргелиг совет үениң чаштары, элээдилери: шупту чаңгыс фабрикага даараан дөмей идик-хептиг, кескинди хлебти чартыктажып чиир, угбазының, акызының эргиндизин кедип өзер. А найырал болгаш ынакшыл деп сеткилдер ишти-хөңнүнден арыг, бичии-даа багай бодал чок...
Шак-ла ынчалдыр Тывавыстың аңгы-аңгы булуңнарында чамдык «перегон» кыстар ол черниң келиннери болуп чурттап артып калгылаан. Кончуг кысты бодунче хаара туткан ховар-ла эрлер аравыста бар-дыр аа?
Надежда КУУЛАР.
Чурукту интернет четкизинден хоолгалаан.
“Шын” №45 2025 чылдың ноябрь 20