| БАРЫЫН-ХЕМЧИК КОЖУУННУҢ ИШТИКИ ХЕРЕКТЕР КИЛДИЗИНИҢ 100 ЧЫЛЫНГА |
«Мээң милициям мени камгалаар» деп улуг плакатта бижиктиг чурукту чоннуң хѳй кезии номчаан-на боор. Шынап-ла, кижи бодап олурарга, ѳнчү-хѳреңгиңни алысканыңда, амы-тыныңга кыжаныглар турда дээш ѳске-даа хоойлуга дүүшпес чүүлдерге хамаарыштыр чайгаар-ла милицияга дуза дилеп чеде бээр болгай бис. Милиция азы бо хүннерде полиция ажылдакчызының ажылы кем-херек үүлгедиглерин болдурбазы-биле чоннуң камгалал, хайгааралын харыылап турар албан чери болганда, бот-харыысалга ажылдакчы бүрүзүнден негеттинери чайлаш чок. Полиция ажылдакчызы кижи – чоннуң кѳрүнчүү, даянгыыжы, камгалакчызы база хоойлуну хажытпас дээш ажылдап чоруур улуг харыысалгалыг, ажылынга бердинген, быжыг сорулгалыг, коргуш чок туруштуг, кем-херек үүлгедикчилери-биле эптеш чок кижи-дир. Ынчангаш ооң ажылы чонга хүндүткелдиг.
1917 чылда Россия девискээринге Улуг Революция болган соонда, ооң эзини, ачы-дузазы-биле 1921 чылда каяа-даа хамаарышпас Тыва Арат Республика (ТАР) тургустунган. ТАР каяа-даа хамаарышпас күрүне болганда, чоннуң камгалалын кылыр албан чери херегин чугулалап кѳргеш, 1922 чылдың март 16-да Таңды-Тыва Республика Чазааның күш киир ат салган протоколу ёзугаар ТАР-ның Иштики херектер яамызы тургустунуп, 43 ажылдакчы олуттуг ажыл эгелээн. ТАР аңгы күрүне болганда, тускай акшалыг, камгалал шериглиг, ѳске чурт хамаатызы киирбес тускай кызыгаар-эрттирилге черлиг, бодунга ажыктыг чүүл кылыр ѳнчү-хѳреңгилиг, кымга-даа хамаарышпас, бот-башкарнып ажылдаар күрүне турган. Тыва акшаның үнези ТАР үезинде бедик турганын чон чугаалажыр. ТАР-ның чурттакчы чонунуң саны эвээш-даа болза, алдын-мѳңгүннү, ѳлүк кежин, мал-маганны, тараа-ногаазын четчири-биле мѳѳңнеп алган бай күрүне турган. ТАР-ның 1941 чылда онзагай чүвези — Германияга удур бир дугаар дайын чарлаан даштыкы күрүне.
Тывага Иштики херектер яамызы тургустунган соонда, совет милиция албан чери бистиң Барыын-Хемчик кожуунга хамаарыштыр алыр болза, кожуунга депутаттап, кожуун баштыңнап — Барыын-Хемчик кожууннуң Тѳлээлекчилер хуралының даргазынга ажылдап чораан, милиция албанының хоочуну, курлавырда подполковник, чаңгыс чер чурттуум Эрги-Барлык суур чурттуг, кожууннуң иштики херектер килдизин удуртуп чораан Алексей Докпай-оолович Хомушкудан сонуургап, билип алганым ёзугаар алырга, кожууннуң иштики херектер килдизиниң тѳѳгүзү мындыг.
Тыва Арат Республиканың Улус комиссариадының 1925 чылда үндүрген шиитпири-биле Барыын-Хемчик кожууннуң баштайгы тѳвү Аксы-Барлык сумузунуң Чыдыг-Суг деп черинге улусчу милиция салбыры ынчан тургустунган деп А.Д. Хомушку санап турар. Таптыг-ла бо 2025 чыл кожууннуң иштики херектер килдизиниң тургустунганындан бээр мугур 100 чыл болуп турарын маңаа онзагайлап демдеглээр апаар. Барыын-Хемчик кожуун девискээринге ынчан бактаап турган амгы Мѳңгүн-Тайга, Бай-Тайга, Ѳвүр кожууннуң Саглы сумузунуң девискээрлери кирип турган. 1929 чылда Барыын-Хемчик кожууннуң тѳвү ѳскерлип, Кызыл-Мажалык суур тургустунуп, кожууннуң тѳвү апаарга, «улусчу милиция» салбыры ынаар кѳшкен. Ол үелерде ынча хѳй улуг девискээрни харыылап-даа турган болза, корум-чурум үрээшкиннери Барыын-Хемчик кожуунга турбаан азы демдеглеттинмейн турганы-биле чаңгыс ажылдакчылыг милиция салбыры турган. Чаңгыс ажылдакчызы ыяжын чаргаш, печказын боду одаар, хоругдал кылыр чаңгыс ѳрээлдиг, ында-хаая ийи-чаңгыс кижини ынаар суп-даа турган болза, колдуу-ла ээн турар. Ооң соонда чылдарда ТАР-ның Чазааның мурнундан дилег, билдириишкин киирип тургаш, дайын болуп турар берге чылдарда, 1944 чылда, ССРЭ-ниң составынга кирип, эрге-байдалы Тыва автономнуг область апарганын тѳѳгүден билир бис. ССРЭ-ниң составынга кирген соонда, Тывавыс сайзырап, үлетпүр-бүдүрүлге хѳйү-биле тургустунуп, шапкынчып, тудуг-суурлар дүргени-биле туттунуп, чонувустуң саны өскен (эң-не улуг ѳзүлдези 1944 чылдан 1989 чылга чедир болган).
Тыва автономнуг область апарган соонда, ССРЭ-ниң иштики херектер сайыдының 1945 чылдың февраль 24-те 078 дугаар айтыышкыны-биле Тывага Иштики херектер эргелели тургустунган. Ынчаарга Барыын-Хемчик кожууннуң иштики херектер килдизинге хамаарыштыр алыр болза, 1945 чылдың март 5-те иштики херектерниң Тывада Улус комиссариадының 003 дугаар дужаалы-биле үндезилеттинген. Ол дужаал ёзугаар Барыын-Хемчик кожуун девискээринге 12 кижи ажылдаар кылдыр бадылаттынган: НКВД-ниң район (кожуун) салбырының даргазы, оралакчы, машинакчы, операжылдакчы, паспорт ажылдакчызы, участок тѳлээзи, 2 шагдаа ажылдакчызы, ХБАБ (ЗАГС) инструктору, ХБАБ-тың ажыл-агый эмгелекчизи, ѳрт инспектору, КПЗ таңныылы.
1945 чылдыӊ сентябрь 27-де Тыва автономнуг областыӊ иштики херектерниң Улус комиссариадының 001105 дугаар дужаалы-биле Барыын-Хемчик кожуунга иштики херектерниң Улус комиссариадының салбыр даргазынга Монгуш Оданович Баяндайны томуйлаан. ССРЭ-ге каттышкан соонда, Барыын-Хемчик кожуунга 12 кижи ажылдаар иштики херектер салбыры оон бээр-ле ажылын эгелээн деп санап болур.
М.О. Баяндай 1950 чылга чедир кожууннуң иштики херектер салбырын удурткан. 1950-1960 чылдарда кожууннуң иштики херектер килдизиниң КПЗ (түр када хоругдаттырганнар сугар чери) бо хүннерде Садовая (Алексей Ооржак) биле Альберт Саая кудумчуларының белдири, Хемчик хемче угланган талазында бажыңга турган.
1946 чылда Барыын-Хемчик кожууннуӊ иштики херектер салбырынга немей өрт командазын тургускан. Ук командага 4 кижи ажылдап эгелээн.
1947 чылдан эгелеп кожууннуӊ девискээринге корум-чурум үрээшкиннери өзүп эгелээнин болгаш истелге ажылын орус-тыва ийи дылга чорударын барымдаалааш, немей 6 ажылчын олутту ажыткан.
1949 чылда ХБАБ органыныӊ эргелекчизи деп эрге-дужаалды немей томуйлаан. 1950 чылда кожууннуӊ иштики херектер салбырынга улуг бухгалтер немешкен. 1951 чылда культурлуг-чырыдыышкын талазы-биле ажылдаар 2 олут база немешкен. 1954 чылда ажыл көвүдеп турарын өөренип көргеш, бир секретарь-санакчы, бир машинакчы деп олуттарны немей тургускан.
1958 чылда Барыын-Хемчик кожууннуӊ иштики херектер салбырынга БХСС болгаш баштайгы истелге (дознание) талазы-биле ажылдаар 5 ажылчын олутту немээн.
Амыдырал-чуртталга экижип турза-даа, ооӊ-биле чергелештир чон немежип, кѳвүдеп, корум-чурум хажыдыышкыннары чылдан чылче кожуунга өзүп турган. 1960 чылда кожууннуӊ иштики херектер салбырынга шупту 32 кижи ажылдап турган.
1963 чылдыӊ июль 29-та Тыва АССР-ниӊ Корум-чурум камгалаар яамыныӊ 017 дугаар дужаалы-биле Барыын-Хемчик кожуунга истелге болгаш күрүнениӊ автоинспекциязын тургускан. Ол доктаалга үндезилеп, аӊаа 1 улуг истекчи, 1 истекчи, 1 КАИ инспектору ажылчын олуттарны яамы мурнундан немей берген. 1964 чылдыӊ февраль 6-да Тыва АССР-ниӊ Корум-чурум камгалаар яамыныӊ 05 дугаар дужаалы-биле кожууннуӊ иштики херектер килдизинге, истеп сүреринге 2 аъттыг шагдаа олуттарын немээн.
1964 чылда Ак-Довурак хоорайның тургустунганы-биле апрель 28-тиӊ хүнүнде үндүрген 013 дужаал-биле Ак-Довурак хоорайныӊ милиция адырын аӊгылаан, ооӊ-биле кады 10 ажылчын олутту Ак-Довурак хоорайныӊ милициязынче дамчыткан.
1965 чылда Барыын-Хемчиктиӊ иштики херектер килдизинге 4 ажылчын олутту немээн, олар дээрге: политиктиг ажыл талазы-биле дарганың оралакчызы, күрүнениӊ өрт хайгааралыныӊ улуг инспектору, улуг эксперт, шагдаа-чолаачы. Дараазында чылын бичии уруглар-биле ажылдаар 2 инспектор, милиция комендантызы болгаш комендантыныӊ дузалакчызы деп ажыл олуттары немешкен.
Барыын-Хемчик кожуунга иштики херектер килдизи тургустунгандан бээр бо хүннерге чедир ажылдап чораан удуртукчулар: М.О. Баяндай, С.И. Тембирель, И.Д. Стяшкин, А.К. Очур-оол, Б.Т. Бады-Лама, Б.С. Ондар, Ю.Д. Лобачев, Д.Д. Кыргыс, К.Ч. Ооржак, А.Х. Соян, Д.К. Куулар, А.Д. Сарыглар, В.Д. Кара-Сал, Н.А. Саая, И.П. Чап, А.Д. Хомушку, Д.Х. Дан-Сюрюн, А.С. Донгак, О.Л. Донгак, М.О. Ондар, А.Д. Донгак, А.В. Монгуш, Ч.К. Тава, К.К. Тумат, В.В. Тулуш, Э.О. Успун, А.Я. Ооржак, Э.В. Ондар.
2025 чылдыӊ октябрь 10-дан эгелеп Барыын-Хемчик кожууннуӊ муниципалдыг полиция килдизиниӊ даргазы Айдың Хертек. Ол 2012 чылда патруль постуга кинолог полиция ажылдакчызы кылдыр киргеш, оон ѳске адырларга ажылдап чорааш, кожууннуң иштики херектер килдизин удуртур ажылга томуйлаткан. Айдың Артурович килдистиң эң бѳдүүн ажылындан эгелээш республика чергелиг ийи-үш кожуун, бир хоорай харыылаар улуг килдисти удуртур бүзүрелди 13 чыл иштинде кызымаккай ажыл-ижи-биле чедип алган.
Бо хүннерде 100 чыл болуп турар Барыын-Хемчик кожууннуң иштики херектер килдизинге хамаарыштыр демдеглезе чогуур чүүл — 2007 чылдыӊ август 15-те Тыва Республиканыӊ иштики херектер сайыдыныӊ дужаалы-биле Барыын-Хемчик кожууннуӊ болгаш Ак-Довурак хоорайныӊ милиция килдистерин каттыштыргаш, чаӊгыс Барыын-Хемчик кожууннуӊ иштики херектер килдизи кылдыр тургусканы. Ол ам 136 аӊгы-аӊгы дужаалдарда ажылдакчыларлыг килдис болган. 2011 чылдыӊ июнь 1-ден эгелеп кожууннар аразынга ажылдаар муниципалдыг полиция килдизи кылдыр эде тургустунган. Амгы үеде Барыын-Хемчик кожууннуң иштики херектер килдизиниң харыылап турар девискээри — Барыын-Хемчик, Бай-Тайга кожууннар болгаш Ак-Довурак хоорай.
Барыын-Хемчик кожуундан Ак-Довурак хоорай аңгыланган соонда, Ак-Довурак хоорайның иштики херектер килдизин удуртуп турган даргалар: В.С. Ооржак (1994 чылда), О.Н. Ондар (1994-1996 чч.), С.-М.Ш. Куулар (1996-1999 чч.), О.О. Биче (1999-2001 чч.), О.О. Бады (2001-2002 чч.), Р.Ч. Сат (2002-2003 чч.), О.О. Бады (2003-2004 чч.). 2004 чылдан 2007 чылда катап чаңгыс килдис кылдыр каттыжарынга чедир Аяс Дадар-оолович Донгак ажылдаан.
Барыын-Хемчик кожууннуң иштики херектер килдизин удуртуп чораан Алексей Докпай-оолович милиция албанынга күш-ажылчы оруун төөгүп берди:
«Школаны Эрги-Барлык суурга дооскаш, ол-ла чылын күзүн шеригже келдирткен. 1976 чылда шеригден келген соомда, удаваанда районнуң комсомол шугумунуң ажылдакчызы мени келдирткеш, милиция албанынга ажылдаар кылдыр дорт-ла дагзып сүмелээрге, чѳпшээрежипкен мен. Ынчаар-ла 1977 чылдың февраль 23-түң хүнүнден эгелеп Барыын-Хемчик кожууннуң иштики херектер килдизинге ажылдап эгелээн мен. Милиция шугумунга 2-ги разрядтың милиция ажылдакчызы болуп, дежурный кезээнге күш-ажылчы базымым эгелээн. Бир чыл эрткенде, истеп-сүрер салбырның инспекторундан улуг инспекторунга чедир ажылдадым. Оон 1983 чылда ол салбырның даргазынче депшиткен. Аңаа бир чыл хире ажылдап чорумда, хыналда-таңныыл салбырының даргазынче шилчиткен. Ол-ла чылын улуг опер ажылдакчы болуп ажылдааш, 1991 чылда милицияның ниитилел камгалал даргазының оралакчызынга чедир ажылдадым. 2001 чылдан Чѳѳн-Хемчик кожуунга, дараазында чылын Барыын-Хемчик кожуунга иштики херектер килдизиниң даргазынга ажылдадым. Ол ажылымдан хүндүлүг дыштанылгаже үнген мен.
Милиция албанынга күш-ажылчы базымым эгелээш, хүндүлүг дыштанылгаже үнгүже, Барыын-Хемчик кожуунга элээн хѳй иштики херектер килдизиниң даргалары-биле ажылдап келдим. Милиция ажылдакчызы кижи чоннуң эң-не берге кезии-биле ажылдап турар болгаш, нерв системазынга быжыг турушту негээр. Баштай-ла мени ажылга Дадаш-оол Давааевич Кыргыс дарга хүлээп алган. Барыын-Хемчик кожууннуң иштики херектер килдизинге мээң ажылдап турган үелеримде даргалап чораан Дадар-оол Комбуевич Кууларның ажыл-ижин онзалап демдеглексээр-дир мен. Дадар-оол Комбуевич ажылынга ак сеткилдии-биле бердинген, ажылдакчыларынга ада сагышты салыр, негелдени шын тургузар, чон-биле шын ажылдап билир, харыысалгалыг, дорт шиитпирлиг дарга-ла болгай».
Шынап-ла, күш-ажылчы базымын чаңгыс-ла адырга эгелээш, чоорту депшип, иштики херектер килдизин удуртурунга чедир ажылдаан, колхоз, совхоз малы кадарып чораан бѳдүүн малчын өг-бүлениң оглу Алексей Докпай-ооловичиниң намдарын дыңнап олургаш, ажылынга чүткүлдүүн, кызымаан магададым.
Мээң хууда эскергеним, кожууннуң иштики херектер килдизиниң ажылдакчылары спортче бүрүнү-биле хаара туттунган, чайгы үелерде Х. Чүргүй-оол аттыг паркка, кышкы үелерде кожууннуң культура тѳвүнүң спорт залынга, бут бѳмбүүн, хол бѳмбүүн, неделяда аңгы графиктеп алгаш, ойнап турар. Иштики херектер яамызының эрттирип турган республика чергелиг маргылдааларынга каш-даа удаа хол бѳмбүүнге база бут бѳмбүүнге бирги черни ап келген.
1970 чылдарның эгезинде ачам Кара-Сал Биче-оолович Мандат-оол Эрги-Барлык кѳдээ суур совединиң даргазынга ажылдап турган үелеринде кожууннуң иштики херектер килдизиниң ажылдакчызы, суурнуң участок тѳлээзи Кызыл-Мажалык суурдан кээп ажылдап турган Экен-оол Буян-оолович Ооржак деп шагдааның ажылын кысказы-биле бо чүүлүвүске демдеглекседим.
Ол үелерде ачам-биле демнежип алгаш, дүне суурга хайгаарал ажылы чорудар, кем-херек үүлгедикчилерин суур чагырга черинге эккеп алгаш, ол кижилерге кижизидилге ажылын чорудар, чамдык хүннерде ачам-биле дүне, даң аткыже, орайга чедир ажылдап-даа, даң бажында келгеш, бажыңга хонуп-даа турар таварылгаларын кѳрген мен. Ажыл-ижи кончуг нарын, харыысалгалыг, чоннуң берге кезии-биле ажылдап чоруур болгаш, орта дыш-даа көрбес кижи-дир деп Ооржакты ынчан эскерген мен.
Барыын-Хемчик кожууннуң иштики херектер килдизиниң 100 чылдап турар юбилейлиг чылында чоннуң амыр-дыжы дээш уйгу-дыш чок ажылдап чоруур кижилерге чедиишкиннерни күзедим.
/ Орлан МАНДАТ-ООЛ, Тыва Республиканың Чогаалчылар эвилелиниң кежигүнү.
Чуруктарны авторнуң архивинден алган.
“Шын” №47 2025 чылдың декабрь 4