Бежен чыл бурунгаар Берт-Дагга Шагааны уткаанывыс
Бо чылдың №2 «Шын» солунда Шагаа байырлалын 90 чылдарда Тывага канчаар баштай бүгү чон-биле демдеглеп эгелээниниң дугайында Владимир Ооржактың «Хавырга даанга», Оңгак Кууларның «Шагаа» деп чагааларын сонуургап номчааш, аңаа немештир бодумнуң сактыышкынымны солунче чоруттум.
«Өгбелерниң адаары Шаг-Аа, Шаг-үе, Аа – эге сүт. Мал азырап, чурттап чораан көшкүн чоннарның кышты үдээн, чылдың эки үелериниң эгези — часты уткаан байырлалы» – деп, Оңгак Кууларның бижээни аажок шын.
Мээң школага өөренип чораан үем — 1950-1960 чылдарда Шагаа дугайында башкыларывыс чаңгыс сөс-даа этпес, солунга-даа үнмес чүве ийин. Чогум хоруп каанын билбес бис. Аңаа көөрде тевек теверин башкыларның хоруп кээрин көрүп пат болган бис, чүге дизе тевек тепкен дээш хемчег алзып, башкылар өрээлинге «тургустуруп» тургулаан бис. Ынчан бичии оолдар аажок тевектээр турган.
А Чаа чыл деп чараш байырлалда клубка суурнуң чону-биле шиви долгандыр ойнап, ырлап, шүлүктээш, Соок-Ирейге конфет-биле шаңнадыр дээш дыка-ла кызар турган бис. Оон өске Чаа чыл байырлалы билбес турдувус.
Чогум шору улгадып келгеш, Хөлбең иремниң аалынга Шагааны эрттирип турганын көрген мен. Малчыннар черле Шагааны бүдүү эрттирер турган.
1968 чылда институт соонда «Тес-Хем» совхозунга инженерлеп турган мен. Элээн ажылдап чорумда мени тускай эртемниг, аныяк партия кежигүнү дээш механизаторларның партия эге организациязының секретарынга соңгуп каан.
Кол инженеривис Мунзук Чөмбүрүк, МТМ эргелекчизи Чооду Сюров, көдээ ажыл-агыйны механизастаар механик – мен, мал ажылын — Седип-оол Чагар-оол, гараж эргелекчизи Ким Ондум, автомеханик Арапчор Маадыр, «Техниктиг дуза» машиназының чолаачызы, мастер-наладчик Шоюн-оол Ооржак, электрик Эрес-оол Чорбаа олар аажок демниг ажылдап турган бис.
1969 чылды өөренген чаңывыс-биле клубка хөй чон-биле Соок-Ирейлиг, Харжыгаштыг, оюн-тоглаалыг уткудувус.
Берт-Дагның улуг назылыг улустары, ылаңгыя малчыннар-биле чугаалажып чоруурга, Чаа чыл ам-даа үнмээн, шаг экизи ам-даа элек. Мындыг соокта тывалар Чаа чыл уткуп чорбаан. Ол болза орус езу-дур дээр улус болган.
«Ажыг кыш төнмээнде, Чаа чыл деп чүңер чүвел?» — деп, кижини чемелей бээр улус болган. «Мал-даа, кижи-даа шагның экизин, чаазын көрүп тургаш, чылыг үе – час дүжүп кээрге, демдеглээр болгай» — деп бо-ла.
Оңгак Кууларның «Шагаа» деп чүүлүнде «Соок кыштың ужуу даглар ажылдыр союлду. Соок тыныштыг мал ээгилерин хүнге дөгеп, ооргазы хөндүрүлдү. Эки үелерниң эгези чаларап келди. Аа сүт элбээр, ак чем көвүдээр. Ажы-төл амыраар, анай-хураган коданга дешкилээр» — дигени, Берт-Дагның ынчангы хоочуннары Хөлбең ирем, чоннуң хүндүткелдии-биле «Арат чон» деп адаары суму даргалап чораан Чооду Самбыл, фронтучу Аракчаа, Довуу эмчи оларның меңээ чугаалап турганы-биле дөмей-дир.
Оларның сүмези-биле 1969 чылдың Шагаазын гаражка эрттирген бис. Хөй кижи-даа чок – механизаторлар, чолаачылар, инженер-техниктиг ажылдакчылар, совхозтуң рабочком даргазы — Совет Эвилелиниң Маадыры Чүргүй-оол Хомушку, чалап алганывыс Чамдыылай ирей, малчыннар Чавырык, Баян, Далаа Чооду (Дадар) болгаш өскелер-даа.
Ашактарның Шагаа дугайында солун чугааларын дыңнап, хендирбе сый шанчар, тевек тевер, чаг чип маргыжар оюннарны эрттирдивис.
Ам бодап сактып олурарымга, ол үениң кижилериниң тевек тевери дендии турган-дыр. Кижи бүрүзү тевер, каш янзы арга-биле теп, чамдык оолдар 200 чедирип турду. Сундуй Дайынчы, Далаа Хая, Оюн Дөрт-оол, Дыртый Виктор, Күнзек Сезеней, Арапчор Казак олар тевекти черге «дүжүрбейн» турдулар.
Бо үениң «тевекчилерин» оларга канчап деңнээр боор! Чаа өөренип турар «чаштар» ышкажыл!
Хендирбе шанчары кончуг солун болгаш чижилгелиг болган. Ак-Эриктен дайын киржикчизи, алдарлыг тевежи Дөнчүн Михаил Кумааевичиниң ыдыктап, кызыл пөс баглап каан шаңналдыг теве хендирбези келген.
Ол хендирбени Ак-Эрикке, «Сельхозтехникага», Чодураага улус сы шаап чадап каан деп, борбак кара апарган хендирбе келген.
Кончуг шыырак хендирбе шанчар эрлер – Дажы Шыңгаабоо, Чаткар Белек-оол, Сумучу Санаа («Тонн-Санаа»), бригадир Дыт-оол Даваа, Шойдак Политик суглар чадажып каан. Ынчаар орта Алдачы Хуналдырны аалындан сүрдүрүп эккелгеш тутсурга, 2-3 үрелдежип тургаш сы шаапкан болбазыкпе. Чогум хендирбе сынып чаштай бербээн — анаа эгли берген!
Көөрүвүске, ортузунче 10 сантиметрниң кадаан киир шаап каан болган, ынчангаш эрлер чадажып турган болган! Ынчалдыр Хуналдыр хамык шаңналды алгаш барган! А чаглыг эът чиир маргылдаага Парый акым (Оюн Парый-оол) бир дөмбүң чагны «арылдырыпкаш», тиилекчи болган ийин.
Каш хонганда парткомга мени Шагаа эрттирген дээш хемчег алыр деп барган. Сайгарып кээрге, Маадырывыс база аңаа киржип турган болган.
Ооң-биле кады Шериг хүнү — февраль 23 база келген турган. Совет Эвилелиниң Маадырын Шериг хүнүнде хемчег алыр эвес, «херекти» сонгаарлаткан. Ынчап турда Март 8 — Херээженнер байырлалы база чоокшулап келген…
Ол хевээр бисти парткомче келдиртпээн. Ынчан партком секретары Хертек Дортай Шалааевич турган. Ол угаанныг, улуг дуржулгалыг дарга болгай, байдалды билип, ужур эдертип турганы чадавас. Ынчаар-ла өршээл болуп, Чүргүй-оол Намгаевичиниң ачызында яладан чайлаан мен.
Директорувус Начын-оол Доңгакович Балчый-оол – Улан-Удэге көдээ ажыл-агый институдунга кады өөренип турган эживис. Ол «Советтиг Тыва» совхозунче директорлап чоруй барган Павел Ховалыгович Балчыр-оолдуң орнунга чаа-ла ажылдап келген турганы ол. Оон ол совхозка үр-даа, үре-түңнелдиг-даа ажылдаанын тес-хемчилер эки билир.
Төөгү-дүр ийин. Назы-харым дөгүй берген кижи болгаш, бо 2021 чылдың Шагаа бүдүүзүнде кады ажылдап чораан эш-өөрүмнү дүүнгү дег сактып, оларның чаптанчыг аажы-чаңнары, арын-шырайлары караамга көстүп кээрге, меңээ эргим, таптыы аажок болду.
Шагаа-биле эш-өөрүм, улуг-биче чонум! «Мал кыштаглаашкынын канчап онча-менди эрттирип алырыл, «алдын» өртектиг хөмүр-биле канчап кыш ажып алырыл?» — деп айтырыг хөй кижини дүвүредип турар. Шыдажып-ла көрүңер!
«Инек чылында «чылгапкан» дег
Ишти ирик коронавирус арлы берзин!
Ковид бисче халдавазын,
Космосче арлы берзин! Өршээ!».
Шуптувуска кадыкшылды күзедим!
Кара-оол Лапчаа,
пенсионер.
Каа-Хем суур.