Кижи бүрүзүнге кадыкшыл чугула. Тываның бойдузу чайын 40 градус кадырар, кыжын 40 градус доңурар, кадыг-шириин. Чай чок дивейн, оода 5–7 хонук аржааннап, дыштанып чорза эки деп билир бис.
Бо чүүлге Чаа-Хөл девискээринде Үүр-Сайыр азы Ажыг-Суг аржаанын бижидим. Алдарлыг эртемден Кара-кыс Аракчаа назынында Тываның аржааннарын шинчилеп келген. Бо аржаан дараазында аарыгларга эм-дом шынарлыг: гастрит, оюлган, панкреатит, холецистит, цирроз, кара-бүүрек, сыңый, чигир аарыы, экзема, псориаз, ижин кыжазы. Чамдык улустуң иштинде чурттап чоруур 1 метр чыгыы маңгыс курт чайгаар чаларап үнер. Аржаанны элээн ижип, шоргадан баткан суунга шаптанганда, куду олуртур, аъш-чемге хөөн киирер.
Организмге херек дөртен ажыг микроэлементилер бо аржаанда бары бойдустуң чаяалгазы аа?
Аржаан дугайында ында эмнелге булуңунда көскү бижээш азып каан. Эмчи сестралары солчуп барып турар.
Каш сактыышкыннардан сонуургадыйн.
1970 чылда мээң чоок кижим кежээ быдаа ишкеш, дүне кузуп чыдып бээр апарган, гастритке үс дээпкени ол. Бир чайын 7 хонук аржааннаан. Ооң соонда 2–3 чыл улаштыр ол чоок-кавыда ангор өшкү кадарчыларынга сиген, сула чедирип чорааш, аржаанның доштуг суун эккээримге, ону ижип тургаш, шуут экирээн болгай. Гастриттиң ёзулуг хааны аржаан ол.
1976 чылда «Найырал» совхозка ажылдап чораан Д. Ефтифеев деп ашактың холдары кодурлап чазылгаш оюлганнаан. 1979 чылда Кызылга ужуражы бергеш көөрүмге, көңгүс анаа. Чугаалажырымга, Дус-Хөлден эгелээш, каш-даа аржаан барган. Чоогунга ажылдап чорааны Ажыг-Суг аржаанын билбээн, ону ижип, малгажын чаап турда, ийи дугаар чылында шуут экирээн-дир.
1990 чылда Кызылда төреливис ачазынга «Оюлганнай бердим, ачай. Ат болдум» — деп ыы-сыы келген. Үүр-Сайырны сүмелээривиске, үш чыл улаштыр киргеш, суун ижип, шуут экирээн. Эмчиге хынадырга, анаа болурга, канчап экирий бергенин кайгап айтырган-дыр. Мындыг барымдаалар хөй.
Шаанда Ажыг-Сугже аржааннаарда, эрги Чаа-Хөлге Улуг-Хем куду бир хемеге 4 кижи бадар. Аржаан аксындан аржаанга чедир тевеге азы аътка чүдүртүнгеш, Үүр-Сайыр өрү 5 км чоктап чедер. Одагланыр ыяшты 2 км сын бажындан кургаг сыралар сөөртүп бадырар. Сугну савалааш, Улуг-Хемден тевеге азы аътка чүдүрүп, шарып алгаш эккелдирер. Амгы үеде ыяш, сугну аржаан удуртулгазы харыылап турар.
Амгы үеде аржаанга чедерде, Чаа-Хөл суурдан кадыр Кошкар-Баштыг деп арт ажыр Сарыг-Хөл аксы Улуг-Хемде паром, катерге чедир (30 км) күштүг автомашиналар аай-дедир вторник, пятница санында сөөртүп турар. Өртээ дугуржулга ёзугаар.
Паром, катерге Сарыг-Хөл аксындан Улуг-Хем куду Үүр-Сайыр аржаан аксынга чедир бадырарын база чоктадырын аржаан удуртулгазы харыылаар. Үүр-Сайыр аксындан (Улуг-Хем кыдыындан) аржаанга чедир 5 км аржаан удуртулгазының автомашиназы чоктап бадарын харыылап турар.
Аржаанда амгы үениң дөрт чараш бажыңында ийи азы дөрт кижи чыдар оруннарлыг. Столовая чагыг ёзугаар аъш-чемни кылып бээр. Суму чагыргазындан культура-массалыг ажылдар чоруттунуп турар.
Аржаан даргазы Эдуард Кара-Сал аржаанны июль 15-те ажыдар.
Дегут ДЕМЧИК, Тываның Чогаалчылар эвилелиниң кежигүнү.
Чурукту интернеттен хоолгалаан.
“Шын” №26 2025 чылдың июль 10