Май 7-де Россияга Радио хүнүн чылдың-на демдеглеп эрттирип турар. Бо хүн дараазында болуушкун-биле дорт харылзаалыг. 1895 чылдың май 7-де боду болгаш дузалакчызының аразынга 60 метр черге орус физик эртемден Александр Попов чогаадып кылып алганы херекселдиң дузазы-биле агаар дамчыштыр харылзажып, демир удазын шугуму чокка харылзажып болур дээрзин бадыткаан. Май 7-ни харылзааның бүгү ажылдакчыларының хүнү кылдыр демдеглеп эрттирип турар.
Тывага радионуң хөгжүлдезиниң төөгүзү солун. 1930 чылда Кызылдың харылзаа конторазынга ССРЭ-ден радио дамчыдылгаларын дыңнап эгелээн. Радио деп төгерик калбак кара хуулгаазын тавак иштинде кижилерниң чугаазын дыңнаар дээш, Кызылдың болгаш ооң чоок-кавызының чурттакчылары конторага чыглып кээр. Сандайга олуруп алгаш радиону дыңнааны дээш 50 көпеекти, туруп алгаш дыңнааны дээш 25 көпеекти төлеп турганнар. Эң ылаңгыя бүдүүлүк тыва араттар төгерик тавак иштинде бичии кижилер барынга, ында олар чугааланып, ырлап-шоорлап турарынга бүзүрээр чыгыы, харында ол тавактың иштинче көрүксээр болганнар.
Тыва Арат Республикага радионуң дериг-херекселин тургузарынга Совет Эвилели аажок дузалаан. Тыва дылга радио дамчыдылгазы 1936 чылдың август 29-та дыңналып үнген. Радиога эң-не баштай тывалап чугаалаан кижи ТАР-ның парлалга комитединиң даргазы Сарыг-Доңгак Чымба. ТАР-ның культура сайыды Седип-оол Тановка сөстү Чымба бээрге, радиону тыва дылда дыңнап, дамчыдылгаларга киржип болур апарганы-биле тываларга байырны Танов чедирген.
Радиога тыва дылда дамчыдылгаларны, бо шагныы-биле алыр болза, дорт эфирге азы “диригге” дамчыдып турган. Тыва радионуң баштайгы диктору Виктор Көк-оол (ол үеде ады Көк-оол Адыг-Түлүш). Тывада болуушкуннар дугайында медээлерни номчаан соонда Көк-оол: “Ам силерге ырлап-шоорлап берейн” — дээш, ырлап, шүлүктер номчуп, хөгжүм херекселдеринге аялгаларны ойнай бээр. Алыс боду хөглүг аажы-чаңныг болгаш, оюн-баштакты-даа чугаалап, чамдыкта “дузун хөлүн эрттир ажыдыпкаш”, даргаларга доңгудуп-даа турган.
Тыва радионуң хөгжүлдезинге боттарының үлүүн киирген кижилер бөгүнгү “Тывамедиабөлүктүң” килдистери апарган “Шын” болгаш “Тувинская правда” солуннарның хоочуннары болганы-биле онзагай. “Шын” солунга ажылдап чораан Салчак Самба-Люндуп Тыва радионуң баштайгы ажылдакчыларының бирээзи, Монгуш Допчаа биле Даңзы Салчак дикторлааш, дамчыдылгалар номчуурунуң аяны бир янзы болгаш, “тыва Левитаннар” деп чараш шолалыг болганнар. “Тувинская правда” солуннуң кол редакторунга ажылдап чораан Роман Тас-оол журналисчи оруун Тыва радиодан эгелээш, “Тыва” КТРК-ның удуртукчузунга чедир депшээн. Амгы үеде “Шын” солунда ажылдап турар Шаңгыр-оол Суваң телевидение болгаш радиога чээрби ажыг чыл ажылдаан.
Харын-даа мырыңай Тыва радионуң ажылдакчыларының ук-салгалы амгы үеде “Тывамедиабөлүкте” ажылдап чоруур. Галина Темир-ооловна Дүгержаа, ооң уруу Ольга Алексеевна Маланова дикторлар. Ольга Алексеевнаның уруу Софья Саая (Маланова) “Тывамедиабөлүктүң” “Тува24” телеканалының режиссёру.
Тывада радио улам калбаа-биле сайзыраан, элээн каш радиостанциялар эфирже үнүп турар. Оларның аразындан “Тывамедиабөлүктүң” “Звезда” радио эфирже доктаамал үнүп, дыңнакчылары көвүдээн. Ооң дамчыдылгалар башкарыкчызы Эрес Моңгуш арга-дуржулгалыг радиожурналист. 2010 – 2015 чылдарда “Голос Азии” радиога ажылдап чораан, 2021 чылдан бээр “Звезда” радиода. Эрестиң эрттирип турар дамчыдылгаларының дыңнакчылары колдуунда аныяктар, чүге дээрге амгы үениң аныяктарының ажыл-херектерин чырыдып турар. “Звезда” радио дыңнакчыларның бедик үнелелин чедип алган, ону Эрес Моңгуштуң өрээлиниң ханазында астынган хөй санныг мактал бижиктер херечилеп турар.
Республикада радиоканалдарның шупту ажылдакчыларынга, эң ылаңгыя радионуң үндезинин Тыва Арат Республика үезинде тургускан Тыва радиода ажылдап турар журналистер Саяна Өндүр, Альберт Алдын-оол, Игорь Намдак, Назым Доржу дээш өскелерге-даа Радио хүнү-биле Эрес Моңгуш байырны чедирип, чогаадыкчы чедиишкиннерни күзээн.
Радио болгаш харылзаа хүнүнге тураскааткан байырлыг хурал май 3-те Кызыл хоорайда Аныяктар төвүнге болуп эрткен. Тыва Республикага радио, телевидение дээш харылзааның шупту адырларын хөгжүдеринге үлүг-хуузун киирген болгаш харылзаа адырында ажылдап турар кижилер байырлыг хуралга чыылганнар. Республиканың харылзаа адырының удуртукчулары, ТР-ниң Чазааның кежигүннери, сенатор Дина Оюн, Күрүне Думазының депутады Айдың Сарыглар, Дээди Хуралдың депутады Артур Монгал Радио хүнү-биле байырны оларга чедирип, ажыл-херектеринге чедиишкиннерни күзээннер. Тывага харылзааны хөгжүдеринге улуг үлүүн кииргеннерге шаңналдарны тывыскан.
Россия Федерациязының сан-чурагайлыг хөгжүлде, харылзаа болгаш массалыг коммуникациялар сайыдының Өөрүп четтириишкин бижиин “Тывахарылзааинформ” акционерлиг ниитилелдиң чиңгине директору Сылдыс Орлановна Хертекке тывыскан.
Тыва Республиканың Баштыңының Өөрүп четтириишкин бижиин “Тыва” КТРК-ның телеоператорлары Откан-оол Моңгуш биле Александр Ооржакка, чолаачы Константин Сарыгларга тывыскан.
Тыва Республиканың Дээди Хуралының Хүндүлел бижии-биле Кызыл-Мажалыкта харылзаа салбырының монтажниги Вячеслав Күжүгет, Тээлиде харылзаа салбырының монтажниги Алексей Чүлдүм, Чадаанада харылзаа салбырының директору Херел Дамба-Даржаа оларны шаңнаан.
Россияның харылзаачыларының аразында эң-не хүндүткелдиг шаңнал “Харылзааның мастери” атты “Россияның почтазы” акционерлиг ниитилелдиң Кызылда почта салбырының ажылдакчызы Надежда Дягилевага, “Россияның почтазы” акционерлиг ниитилелдиң Хүтте почта салбырының даргазы Елена Ооржакка, “Тывахарылзааинформ” акционерлиг ниитилелдиң телеграфизи Елена Романова тывыскан.
Республикага харылзааны хөгжүдеринге боттарының хууда көскү үлүүн киирген, ажылынга шылгараан ажылдакчыларны Тыва Республиканың Сан-чурагайлыг хөгжүлде яамызының шаңналдары-биле шаңнаан.
Радио хүнүнге тураскааткан хурал үезинде республиканың харылзаа ажылдакчыларынга Тываның хөгжүм-шии театрының болгаш “Саян” ансамбльдиң артистери аян туткан.
Ш. МОҢГУШ.
Буян ООРЖАК БИЛЕ Ада ТЮЛЮШТУҢ тырттырган чуруктары.
«Шын» №33 2024 чылдың май 4
