Чылдар эрткен тудум дайын чаңгызы ырап бар чоруур, маадыр өгбелеривисти утпайн сактып, чоргаарланып чоруур болзувусса, олар чүректерге мөңге дириг артар. Чаа-Хөл кожуундан база бир эки турачы, Тываның төлептиг кыстарының бирээзи Норжуң Балчыр-ооловна Кыргыс (өөнүң ээзиниң аайы-биле фамилиязы Суукай).
Кыргыс Норжуң Үрбүн кашпалында Кара-Дыт деп хонашка 1923 чылда төрүттүнген. Кадыр даглар бүргээн, арга-эзим хаажылаан, агаар-бойдузу чараш байлак оранынга эш-өөрү-биле кады ойнап, мал-маган соондан халып, дозуп чорааш, эрес-кежээ аңчы кыс бооп өзүп келген.
1938 чылдың августа Чаа-Хөл кожууннуң Үрбүн суму чагыргазынга ажыл-ишчи базымын эгелээн. 1942 чылдың эгезинде Тываның радиокомитединге секретарь-машинистеп ажылдай берген. 1943 чылдың сентябрьда тыва эки турачылар-биле кады фронтуже аъттаныпкан.
Тыва эки турачылар Украинада хөй хоорай, суурларны хосташканын билир бис. Хып дээн чалыы Норжуң Кыргыс балыгланган хөй солдаттарның балыын шарып, ок-боо адаандан үндүр сөөртүп, амы-тынын камгалаан. Сурмичи тулчуушкунунга Салчак Даржаа оглу Данзын-оол будунче аттырган, ооң балыын шарып доозуп турда, чоогунда бир кижи ыыткыр човууртааны дыңналган. Норжуң үңгеп чеде бээрге, орус солдат болган. Солдатты бодунуң шинелинге салгаш, Данзын-оолдуң чанынга сөөртүп эккелген. Балыгланган дайынчыларны тулчуушкун үезинде санитарларга хүлээткен.
Дайынга өлүмнү, уё-човуурну хөөнүнге чедир көрген Норжуң Кыргыс Тывазынга амыр-менди чанып келген. 1944 чылда Тыва область судунга секретарь-машинакчылап ажылдай берген. 1949–1957 чылдарда Кызыл хоорайның партия комитединге секретарь-машинакчы ажылын уламчылаан.
Оюн Суукай-биле өг-бүле туткаш, ажыл-амыдыралының аайы-биле Таңды районнуң Бай-Хаакче көшкен. Норжуң Балчыр-ооловна аңаа дааранылга комбинадынга хөй чылдар дургузунда ажылдаан, тайбың ажыл-ишке төлептиг үлүүн киириштирген.
Норжуң Суукай Үрбүн-Кашпалда төрелдеринге бо-ла аалдап келгилээр турган. Ылаңгыяда Чаа-Хөлде «Найырал» совхозтуң Үрбүн салбырының мурнакчы малчыннары, честези Донгак Санчыевич биле угбазы Айыраа Терек-ооловна Маскыр-оолдарга бо-ла келир.
Хөгжүмчү салым-чолун Үрбүн-Кашпалдың бойдузу чаяан, караа көрбес алдарлыг композитор Солаан Кыргысович Базыр-оолдуң адазы Кыргыс Балчыр-оолович Базыр-оол кандыг-даа хөгжүм херекселдеринге ойнаар, ырлаар, «Ачыты-Кезер» деп тоолду хондур безин алганы аарак ыдар, чечен-мерген ааскыр-сөскүр аңчы кижи чораан.
Кыргыстарның Базыр оглу
Хылдыг хөгжүм ойнай бээрге,
Кыр-ла-шокар аскырының
Чыраа чоруу кире-ле бээр.
Базыр-оол Кыргыстың кады төрээн дуңмазы Норжуң Балчыр-ооловна Ада-чурттуң Улуг дайынының киржикчизи. База бир дуңмазы Наталья (Дызылаа) Борисовна (Балчыр-ооловна) Тыртык-Кара партия, советтер ажылының хоочуну. Наталья Борисовна хып дээн чалыы үезинде Кызыл Шеригже чорудар белек чыгжып, Айыраа Терек-ооловна-биле кады белекти Херемеден Чаа-Хөлге ийи удаа чедиришкен.
Дайынның ажыг-шүжүү, ыы-сыызы, каргыш-хилинчээн көрүп эрткен Норжуң Балчыр-ооловна Кыргыс (Суукай) дег фронтучу аваларны сактып, чалыы салгалдарга дайынның аар уржуктарын мининдирип, оларның дугайында аныяк-өскенге чугаалап берип, солун-сеткүүлдерге бижиир болзувусса, оларның маадырлыг чырык овур-хевири уттундурбас.
Дегут ДЕМЧИК.
Чаа-Хөл суур.
«Шын» №34 2024 чылдың май 8
