Тываның шупту школаларында сөөлгү коңгалар эдип турар. Доозукчулар шылгалдаларга белеткенир, а өскелери чайгы узун дыштанылганы четтикпейн манап турары чигзиниг чок. Ооң-биле чергелештир лагерьлер уругларны уткуп алырынга белеткенип турар. Ол ышкаш башкылар, вожатыйлар болгаш оон-даа өске ажылдакчылар база чайгы дыштанылга сезонунга белен.
Тывада уругларның чайгы дыштанылгазында санитарлыг, арыг-силиг болгаш өртке удур айыыл чок чорукту хандырар айтырыгларны онза хыналдага алыр. Республика Баштыңы уругларның дыштанылгазын организастаар талазы-биле чогуур даалгаларны бодунуң оралакчыларынга берген.
Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг эрткен чылдың кадыкшылга сезонунуң частырыгларын сагындырган. Ылаңгыя “Чагытай” лагеринге дег аъш-чемден хораннанырын болдурбазы-биле баш удур шупту хемчеглерни чорудар ужурлуг. Оон аңгыда, эрткен чылын өрттер арга-арыгларга калбаа-биле өөскүп турган. Ынчангаш ажы-төлдү шудургу эвакуациялаар ужурга таварышкан. Бо чылын база бойдус айыылындан камгаланырынга баш удур белен болур ужурлуг.
Хүндүскү лагерьлер уругларны июнь эгезинде хүлээп алыр. А стационарлыг дыштанылга черлериниң бирги ээлчээ июнь 5-тен июнь 17-ге чедер. Июнь 16-дан эгелеп, дүнеки агаар-бойдус чылый бээрге, майгыннарлыг лагерьлерни тургузуп болур.
Тываның Баштыңы арга-шинээ кызыгаарлыг болгаш амыдыралы чегей өг-бүлелерден уругларга, ТШО-нуң киржикчилериниң ажы-төлүнге дыштанылга организастаар айтырыг кол деп саналдаан. Олар шупту республикага болгаш тус черлерге хамааржыр лагерьлерге чиигелделиг өртек-биле дыштаныр ужурлуг.
Амдыызында 1816 инвалид уругга путевкаларны аңгылаан. Оон аңгыда, республиканың бюджединден акша-хөреңги-биле тускай даңзыда турар 60 уругну дыштандырары көрдүнген. ТШО киржикчилериниң ажы-төлүнге квотаны «Ада-чурт камгалакчылары» күрүне фондузунуң регионалдыг салбыры-биле дугуржулга ёзугаар аңгылаар.
Ажы-төлдүң дыштанылгазын организастаарынче 3179 кижини хаара тудар. Тываның күрүне университединиң студентилери база үлүг-хуузун киирер. Лагерьлерже үнер бетинде шупту ажылдакчылар, директорундан эгелээш, кижизидикчилер болгаш оон-даа өске ажылчыннары эмчи шинчилгезин база катап эртер ужурлуг.
Тываның Баштыңы республиканың Кадык камгалал яамызындан лагерь ажылдакчыларындан арага болгаш наркотиктиг бүдүмелдер, сагыш-сеткил аарыглары, кеш болгаш өске-даа халдавырлыг аарыглар талазы-биле шыңгыы хыналданы чорударын негээн.
Республиканың лагерьлеринде уругларга кадыкшылга кампаниязынче Тываның бюджединден 297 сая рубльди үндүрер. Эрткен чылга деңнээрге, ийи катап хөй. Ынчангаш республиканың эрге-чагыргазы харыысалга алган күүседикчилерге бедик негелдени салган. Уругларның дыштанылгазы кандыг-даа чөрүлдээ чок, эки эртер ужурлуг. «Аныяктар болгаш уруглар» национал төлевилелдиң салдынган сорулгалары болгаш стандарттарынга дүгжүр боор деп чүүлге Владислав Ховалыг бүзүрелдиг.
Ынчангаш кижизидикчилер болгаш башкыларның белеткелинче улуг кичээнгей салдынган. Чижээ, Чадаанага республиканың немелде өөредилге төвүнүң специалистери тускай өөредилгени 120 лагерь начальниктеринге болгаш башкыларынга эрттирген.
Өөредилгениң кол сорулгазы – республиканың кадыкшылга лагерьлеринге кижизидилге ажылының программазын тургузары, ол ышкаш чайгы үеде эрттирер хемчеглерге хамаарышкан айтырыгларны сайгарары.
Бо чылын Россияның Чырыдыышкын яамызы уруглар лагерьлеринге чаңгыс аай өөредилге программазын ажылдап кылган. Ооң сорулгазы – ада-өгбелерден дамчып келген чаңчылдар-биле уругларның мөзү-шынарын экижидери, төөгүге хүндүткелди өөредири. Ук ажылды вожатыйлар болгаш башкылар чорудар.
Оон аңгыда, лагерьлер башкыларының өөредилгезиниң үезинде Чөөн-Хемчик кожууннуң 22 башкызынга назы четпээннер аразынга кем-херек үүлгедиишкиннерин болдурбазы-биле семинарны эрттирген.
Шупту лагерьлер чаа өөредилге программалары-биле ажылдап эгелээр ужурлуг. “Делегей”, “Россия”, “Кижи” деп үш адырга чардынган. Программада кижизидилге ажылының шупту талалары хаара туттунган.
Оон аңгыда, уругларның оруктарга айыыл чок чоруун хандырарынче улуг кичээнгей салдынган. Тываның Өөредилге, Орук-транспорт комплекизиниң яамылары болгаш Күрүнениң автоинспекциязының Тывада эргелели школа чанында болгаш стационарлыг уругларның кадыкшылга лагерьлериниң аразында орукка айыыл чок чоруктуң талазы-биле эң эки өөредилгени организастаары тускай мөөрейни чарлаан.
Мөөрейге лагерь бүрүзү уругларның орук шимчээшкининиң дүрүмнериниң дугайында билиглерин бедидеринче болгаш орукка айыыл чок чорукка хамаарышкан тускай темалыг ээлчегни эрттирер. Мөөрей «Амыдыралга инфраструктура» деп федералдыг төлевилел-биле эртер.
Киржикчилер хөй болур ужурлуг. Чүге дизе бо чайын уруглар дыштанылгазын болгаш кадыкшылгазын организастаарынче 175 лагерь кирген: 149 хүндүскү, 22 стационар база 4 майгынныг лагерни ажылдадыры көрдүнген.
«Кайда-даа хаара туттунмаан» деп бөлүктээн уругларның чайгы дыштанылгазын организастаары-биле культура бажыңнарынга, библиотекаларга, немелде өөредилге черлеринге, спорт школаларга түр үениң 250 дыштанылга төвүн ажылдадып, аңаа 9 муң ажыг элээдилерни дыштандырар.
Санитар-эпидемиологтуг болгаш күш-ажыл хоойлужудулгазынга база террорга болгаш өртке удур айыыл чок чоруктуң негелделеринге дүүштүр хыналданы яамылар, муниципалдыг чагыргалар удуртукчулары, ведомстволар аразының комиссиязының кежигүннери чорудуп турар.
Уругларның лагерьлерге дыштанылгазы кижизидилгезинге, кадыкшылынга болгаш шупту талалары-биле сайзыралынга улуг салдарлыг. Олар хөй үени арыг агаарга эрттирер, чаа найыралдажып алган өөрлери-биле чаңгыс бөлүкке ажылдап өөренир, оон аңгыда, боттарының чажыт уран-талантызын база янзы-бүрү мөөрейлерниң ачызында илередип болур аргалыг.
2025 чылды Россияның чырыдыышкын сайыды Сергей Кравцов ниити өөредилге системазында Чайгы дыштанылга чылы кылдыр чарлаанын сагындыраал.
Олча ОНДАР.
Чуруктарны интернеттен хоолгалаан.
“Шын” №19 2025 чылдың май 22
