Делегейде, Россияда, Тывада-даа чүрек-дамыр аарыгларындан чон хөйү-биле аарып, ооң салдарындан амы-тынындан чарлып, өлүп-хораарының чылдагааннарының аразында бирги черни ээлей берген. 2022 чылда Тывадан дашкаар эмчи мергежилин чедип алгаш, улаштыр-ла мергежилин сайзырадып, эртем ажылын амдыгаа чедир кылып чоруур чаңгыс чер чурттуувус Шораан Биче-оолович Сааяны Республика эмнелгезинге кардиохирургия салбырын ажыдары-биле чалап эккелген. Чаңгыс чер чурттугларынга дузалажып, немей специалистерни өөредир сорулгалыг келгени өөрүнчүг болбайн канчаар.
БИЧИИЗИНДЕН ТУРА ЭМЧИ БОЛУР КҮЗЕЛДИГ
Ол Барыын-Хемчик кожууннуң Ак-Довуракка төрүттүнгеш, чашкы болгаш элээди үелери Бижиктиг-Хаяга база Кызыл хоорайга эрткен. Ол – Кызылдың 15 дугаар школазының тергиин доозукчуларының бирээзи. Шораан Биче-оолович бичиизинден тура-ла эмчи мергежилди медерелдии-биле шилип алган. “Бичии тургаш-ла эмчи болуксаар турган мен. Авам база үргүлчү эмчи болур сен, оглум, деп чагыыр кижи. Авамның аарып турганы мээң эмчи болур күзелимни улам-на күштелдирип турган” – деп, ол чугаалаан.
Лицейге өөренип тургаш-ла, эмчи мергежилин чедип алырынга шиңгээдир ужурлуг чогуур эртемнерге шыңгыызы-биле ол белеткенип турган. Школаны дооскаш, шериг-медицина академиязынче кирери болдунмайн барза-даа, Москваның стоматология университединиң эмнээр салбырынче кирип алган. Дээди өөредилге черинге өөренип тургаш, Кадык камгалалының бүдүрүлге эргелелдериниң экономиказы деп эртемни база 2 дугаар дээди эртем кылдыр чедип алган.
2011 чылда өөредилгезин доозупкаш, Москваның улуг чүрек-дамыр төвүнге улаштыр ол өөренир бодап турган. Аңаа студентилерниң бөлгүмнеринче барып тургаш, Новосибирск хоорайда академик Е.Н. Мешалкин аттыг национал медицина шинчилелдериниң төвү барын ол билип алган. Өөредилгезин ол дооскаш, 2 чыл дургузунда аңаа ординатураны эрткеш, улаштыр-ла эртем адырын сонуургап, аспирантураже дужаап кирген. Аңаа эртем ажылын биживишаан, хирург кылдыр ажылдап эгелей берген.
ЭРТЕМ – ООҢ ЧУРТТАЛГАЗЫ
2017 чылда “Чүрек-дамыр протезин шенеп кылыры болгаш шинчилээри” деп темага кандидат диссертациязын ол камгалаан. “Мешалкин институду эртем талазы-биле ажылдап турар болгаш, өске институттар-биле катчып алгаш, шинчилелдер кылырга, аажок солун турган. Ол үеде кезер эмчилерниң бир нарын айтырыгларының бирээзи кижиниң чиңге дамырларынга кезиишкин кылырга, олар үр ажылдавас, дораан дуглалы бээр болган. Ынчангаш кылымал дамырлар салыр ужуру ол. Ынчалза-даа олар база үр ажылдавас болганындан кижиниң бодунуң дамырын алгаш, даарап каарга, үр ажылдаар деп түңнелге келген. Кижиниң бодунуң дамырларын кылымал протезтерге тарыптарга, ол үр ажылдаар эвес бе деп профессорумнуң даап бодаашкыны бар. Цитология болгаш генетика институдунуң эртемденнери-биле дугурушкаш, протезтер чогаадып алгаш, аңаа клеткалар тарып эгелээн бис” – деп, ол тайылбырлаан.
Чамдык таварылгаларда чүректи кескеш, артык миокардын кезип кааптар. Капилярлыг клеткалар өстүрүп алгаш, оларны база кылымал протезтерге тарааш, күскелерниң аортазынче даарап турганын ол чугаалады. Ооң соонда ол күскелерниң аортазының ажылдаарын шинчилеп көргеш, улаштыр ажылдаар болза эки болур деп түңнелге келген. Ол дээрге ажылдың чүгле эге чадазы болур. Улаштыр кылырынга хөй түңнүг акша-хөреңги негеттинери-биле ажыл турупкан. Ол ышкаш кижилерге ону кылыр дээрге хоойлу ёзугаар болдунмас болган. Кандыг-ла- бир тканьнарны болгаш органнарны диргизер дугайында хоойлу херек апаар дээрзин Шораан Саая тайылбырлады.
Ол амгы үеде доктор диссертациязын бижип, дараазында чаданың эртем адын камгалаарынче белеткенип турар. Шораан Сааяның эртем талазы-биле күзелдери болгаш салган сорулгалары ам-даа бедик.
ТЫВА ЧОНУНГА ДУЗАЛАЖЫР ДЭЭШ
“Тывада чүрек-дамыр аарыгларынга хамаарыштыр эмнеттинмейн турар аарыглар, кылбайн турар кезиишкиннер бар. Оларга склероз, өсте, чүректе, моюнда дамырлар, инсультап турар улус, буттары аартып турар дээш оон-даа өске аарыглар хамааржыр. Эвээш кылып турган кезиишкиннерни көвүдедир, шуут кылбайн турганнарын кезип эгелээри-биле кардиохирургия салбырын ажыдары-биле, мени чалаарга, черле келгеш шенеп, чонумга дузалажыр бодалдыг чедип келдим” – деп, кардиохирург чугаалаан.
2022 чылдың ноябрь 4-те республика эмнелгезинге кардиохирургия салбыры ажыттынган. Эге дээрезинде Шораан Биче-оолович аңаа чааскаан ажылдап турган. Амгы үеде ында 15 орун бар. Оруннар саны эвээш-даа болза, амгы үеге чедир кезиишкиннер саны 700 ашкан. Соңгаар хоорайларже чоруп шыдавас кижилерге кезиишкинни маңаа кылыптар аргалыг апарган. Ындыг-даа болза аргажок байдалы берге улусту дөмей-ле республикадан дашкаар чорудар апаарын кардиохирург демдеглээн.
“Амгы үеде салбырда 3 хирург, 2 кардиолог ажылдап турар бис. Аныяк хирургтарны кезиишкин үезинде бодунга бүзүрелдиг кылдыр өөредип алыры кол сорулгаларның бирээзи. Ол ышкаш Кадык камгалал яамызындан чүректи тургузуп алгаш кезер улуг аппарат дилеп турар бис. Чүрекке клапаннар салырда, чүректи тургузуп алырга, чүректиң орнунга мага-ботта хан эргилдезин чорудуп турар болур. 1 шак дургузунда чүректиң дамырларын даарааш, чүректи дедир ажылдадыптар. Шак ындыг аппарат болза, 30–40-даа кижини кезип болур аргалыг болур бис” – деп, Шораан Саая тайылбырлаан. Шак мындыг кезиишкиннерни Россияның өске регионнарында кылып турар. Ол ышкаш чоорту салбырда оруннар санын көвүдедири база күзенчиг. Келир үеде Тывага кардиохирургия салбыры аңгы улуг оран-савага, кезиишкин кылыр болгаш реанимация талазы ийи аңгы турары – ооң күзелдериниң бирээзи. “Хирургтар хүнзедир кезиишкин кылып турда, кардиологтар эмнеп турар. Бистиң салбырның оназагай чүүлү – кардиологтар-даа, хирургтар-даа бар” – деп, ол чугаалаан.
Чүрек-дамыр аарыгларын болдурбас деп бодаар болза, үстүг чем чивес, таакпы тыртпас, хөй кылаштаар, спорт-биле өңнүктежир дээрзин кардиохирург сүмелээн. “Үргүлчү шимчеп чоруур улустуң дамырлары херли берген, а чыдар азы хөй шимчевес улустуң дамырлары ажылдавайн турарындан бичиилеп кире берген болур. Кижиниң капилярларының 50 хуузу идепкей чок байдалда болурун эртем ажылы бижип турар үеде көрдүм. Спортчулар тренировкалаарга, дамырлары херлип, улгады бээри-биле оларның хан эргилдези кончуг эки ажылдап турар болур”.
Чыжыргана СААЯ.
Чуруктарны маадырның хууда архивинден алган.
«Шын» №20 2024 чылдың март 16
