СҮБЕДЕЙ-МААДЫРНЫҢ 850 ХАРЛААН БАЙЫРЛАЛЫ
Чиңгис-Хаанныӊ шериинге 1189 чылда дүштеки таңныыл дайынчызы шериг чурумунга Чиңгис-Хаанның оолдарын өөредир хүлээлгени алган. Ол үеде Моол иштинде Чиңгис-Хаанга удур турган татар, меркит, тункан, найман аймактарны тиилээш, маадыр деп атка төлептиг болур. Дараазында күштүг шериг тургузуун чорудар хүлээлгени чедимчелиг күүседир. 1206 чылга чедир иштики дайзыннарны узуткааш, улуг курулдайга Моол күрүнени база хоойлузун (Ясаны) тургусчур. Ол-ла курулдайга Сүбедейге муңчу шериг баштыңчызы, Моол күрүнениң нояны деп бедик атты тыпсыр. Ооң соонда Ортаа Азия, Хорезм, Иран, Ирак, Закавказье, Цзинь күрүнези, Дон, Повольже, Русту, Чөөн база Төп Европаны, Чехия, Италияны, 1242 чылда Адриантика далайга четкеш, Төп Моолче ээп чоруптар. Моолга келгеш, 1243-1244 чылдарда, Чиңгис-Хаанның оолдарының аразынга хаан эрге дээш дайынны соксадып, элчин (дипломат) ажылдарны чорудар. Сүбедей 1245 чылда сөөлгү Кыдат биле Сун дайынче чоруптар. Тиилелге соонда Суннар Цзин-чжурчен дарлаашкындан хостааны дээш Сүбедейге улуг тураскаалды тургузар. Сүбедей-маадыр чөөн чүкте Сарыг далайдан барыын чүкте Адриантика далайга чедир 59 чыл чыл иштинде шериг баштап, 65 муң км орукту аът кырынга чоруп база 52 улуг тулчуушкуннарга киржип, чаңгыс-даа аштырыышкынга таварышпаан шериг баштыңчызы болуп төөгүде арткан.
Башкир эртемден, чогаалчы В.А. Злыгостевтиң “Сүбедей бүдүн делегейни эжелээн кижи” деп номунда амгы тываларның, урянхай уктуг өгбези Сүбедей-маадыр дээрзин тодаргай бадыткап бижээн. Ол ышкаш Сүбедей-маадыр шериин белеткээринге, урянхай (тыва) хүреш, баг адарын, аът чарыштырарын билдилиг ажыглап, база тиилелгениң байырлалынга, урянхай тоолчулар база боду хөөмей-сыгытты күүседип чораанын автор номунда бадыткап турар. Сөөлүнде 1216 чылда ачазы Чаржыдай дарган Танну-Улага чок болган соонда, Улуг-Хем чоогунга улуг үделгени кылган. Аңаа бүгү урянхай девискээринден, эр-херээжен тоолчуларның, ыраажыларның, хөөмейжилерниң киржилгези-биле тыва хүреш, аът чарыжы, баг адарынга байырлыг маргылдааларны эрттирген. Тыва хүрешке 5-10 харлыг 333 мөге, 11-14 харлыг 333 мөге, 15 хардан өрү 333 мөге, баг адарынга чалыылар, аныяктар, шыырак баг адыгжыларының аразынга, аът чарыжынга 4 хар чедир аныяк аъттар база 4 хардан өрү, шупту 1 муң хире аъттар чарышкан. Урянхай чурум ёзугаар Сүбедей-маадыр 1-6 дугаар чер ап, шаңнал кирген шыырактарны шуптузун дайынчы дериг-херекселдиг аъттар-биле шаңнаан. Бо төөгүде кирген улуг байырлалдың келир чылын 810 чылдаан ою болурун утпазы чугула. Сүбедей-маадыр 3 хонук иштинде тоолчу, хөөмейжи улуг даайы Сарыг-Шыырның аалынга бурун урянхай чоннуң төөгүзүнде кирген Куйлуг-Хемден Кырлар уктуг Качар күчүтен, Эне-Даш деп черге коргунчуг чидиг диштиг арзылаңны тиилээш, Ирбиштей барс деп чоннуң адын алган болур. Сөөлүнде кадайы Мыйбактаа биле Сүметей деп оолдуг болур. Сүметейниң угундан Аргатайлар аймаа тыптыр. Дараазында Эльдериш-каган, Тону-Кук, Бильге-каган, Инанчу, Кучулуг-каган, Ирбиш-каган деп күчүтеннер урянхайлар чуртун алдаржыдып чорааннар.
Урянхай чон боттарының тоолчургу чугаазын, хөөмей-сыгыдын, эр кижиниң үш оюнун, база урянхай чуртун, дылын, демниг чонун камгалап, оран делегейинге чүдүп чорааннар. Сүбедей-маадыр шак ындыг байырлыг маргылдааны: хүрешти, баг адарын, аът чарыжын 73 харлыг тургаш, ол-ла чуртунга 1248 чылда Уранхатайның оглу Ачы уйнуунга тураскаадып эрттирер. Сүбедей-маадыр Моол улуг күрүнеге база урянхай чурттунга эр кижиниң үш оюнун эгелеп, сайзыраткаш, төөгүде арткан. 1248 чылдың күзүнүнде Сүбедей-маадыр мөчээн болур. Мөчээнден бээр бо чылын 777 чылы болур.
Чиңгис-Хаанның үезинде ат-сураглыг урянхай-тыва омактыг шериг баштыңчыларынга 1178 чылдан эгелеп Челме-үге хамааржыр. Үге деп сөстүң утказын “турамык (кижи), дээрбечи, маадыр” деп тайылбырлап турар. Тываның Бай-Булуңдан тывылган руниктиг бижик-биле бижээн даш көжээзинде (VII вв.) бадыткап турар. Ынал-Өге деп шериг баштыңчызы кижиге бо сөс демдеглеттинген. Шынын ап көөрге, өге деп сөс кижи адынга немежир “угаан-бодал” дээн утканы киирген сөс болур. Челме-үге Чиңгис-Хаанның тос маадырларының аразында эң улуг дужаалдыг үш шериг баштыңчыларының санынга кирип турган. Ооң улуг оглу Есу-Буха Тайши – ооң одуруунуң муң шерииниң баштыңы. Ол Чиңгис-Хаанның хууда камгалакчыларының даргазы турган.
Сүбедей-маадыр аныяанда, 1189 чылда, Чиңгис-Хаан биле кады-кожа чоруп, сөөлзүредир ооң уйнуу Батыйның чөөн болгаш барыын чурттарже чоруткан походтарының идепкейлиг киржикчизи болгаш Моол шеригниң баштыңчызы (генаралиссимус) турган. Сүбедейниң улуг оглу Көкечи (Кулугур)– он одуругнуң муң шериг баштыңы, а биче оглу Уранкатай – Мөңге-хаан үезинде шеригниң кол нояны. Караджан деп чуртту (Кыдатта) эжелээринде, ол моол шеригни баштап чораан. База Уранкатайның оглу Ачы база бир одуруг муң шериг баштыңчызы. Чиңгис-Хаанның шерииниң солагай одуруунуң муң шериг баштыңы, бурун тыва арга-арыг (Тожу) чурттуг ойин урянхайлардан үнген Удачи деп кижи турганын төөгү бижимелдеринде кирген. Удачиниң үре-салгалы муң шерии-биле кады хоойлу (яса) база ёзу-чурум ёзугаар улуг хаанның Бурган-Халдун деп черде “дыштанган черин” чевээн кадарар даалганы алган турган.
В.А. Злыгостев 1984 чылдан амгы Тыва Республикада чаа төрүттүнген 700 хире оолдарны Сүбедей, Субудей, Субудай деп аттар-биле адааны, тыва чоннуң чоргааралы деп демдеглеп турар. Амгы үеде Сүбедей-маадырга тураскаадып Кызылда “Сүбедей” спорт ордузу туттунганы таварылга эвес. Республиканың сайзыралынга дөгүмче болур, аян-чорукчулар (туризм) ажылын көдүрери-биле чоннуң дилээ болур Сүбедей-маадырның аъттыг улуг тураскаалын Кызыл чоогунга тургузары күзенчиг.
Алексей ЧАМБАЛ-ООЛ белеткээн.
“Шын” №36 2025 чылдың сентябрь 18