Эрткен чүс чылдың 50 чылдарының төнчүзүнде Тээли ортумак школазынга өөренип, 8–10 класс турганывыс ол. Клазывыска спортка ынак оолдар, уруглар турган.
Школаларга спорт залы деп чүвениң сураан-даа дыңнавайн чораан бис. Дазылгавыска шыдыраалаар, кыжын хөккейлээринге ынак. Ноябрь айда суг доңа бээрге-ле, аңаа хүнзедир ойнаар. Кичээлдер доостурга, шал-бул чемненипкеш, дошче маңнажыптар бис. Караңгылай бергенде, доштан пат турупкан үнүп орар. Чамдыывыс холундан четтирип-даа чоруур. Колдуунда шуптувус сумулардан келгеш, интернатка чурттап, школа столоваязындан чемненир чораан. Конькилеривисти Онгай-оол Биче-оол (ынчан кожуун даргазы турган Салчак Онгай-оолдуң оглу) эживистиң кладовказынче киир октапкаш, столоваяга элейтип кээр бис. Чамдыкта повар угбай: «Чүге-ле үргүлчү кежээки чемден озалдаар улус силер?» — деп, химиренип, кончуттунуп-даа турар-ла. Бис ону-даа дыңнаар харык чок, тавактарже, хлеб, шайже бүгү кичээнгейивис салыпкан олурар боорувуска, ол угбай: «Эх, ам-даа чаш оолдар-дыр силер ийин»— деп каар. Чемненипкеш сергеп, оюн-баштак чаңывыс кирип, повар угбайга өөрүп четтиргенивис илередир бис.
Ол хиреде өөредилге, чурум талазы-биле бистиң клазывысты директорувус Борис Баадыңович Чүдүк кезээде мактаар, «Бо оолдардан үлегерден алыңар» – дээр турган. Ол макталдан чалгынналган дег, бүгү чүүлдерге, өөредилгеге, хөй-ниити ажылдарынга, шефтерге, концерттерге эң-не идепкейлиг организастажып, киржип турдувус. Ылаңгыя уран чүүлге эң-не идепкейлиг киржип, шиилерден үзүндүлер белеткеп, оларның маадырларын ойнаарынга клазывыстың оолдары-даа, уруглары-даа дыка ынак чораан.
Лапа деп фамилиялыг физика башкызы биске «Молдаванка» деп танцы өөредип каан. Ол танцыны кожуун чергелиг школачылар фестивалынга күүсеткеш, алдаржаан черивис база бар. Чүлдүм Каң-оол, Зоя Чамбал, Роза Аракчаа, Зоя Монгуш, Чечек Куулар, Совет Байыс-оол, Михаил Сундуй-оол концерт белеткеп үндүреринге эң-не идепкейлиглеривис олар турганнар. Ол үеде эң-не пөрүк, мен баштаан кезек улус, «арнывыс частып», сценаже үнүп турар апардывыс. Ынчалза-даа бистиң ал-сагыжывыс дошка хөккей ойнаары турган.
Клазывыстың эң-не идепкейлиг «Хөккей хааны» Михаил Сундуй-оол чүве. Солагай талакы холу-биле узун клюшказын тудупкаш, мячикти борбаңнадып, ол-бо былдадыр, Михаил Сундуй-оолга чедер кижи чок. Ооң солагай холундан мячик ушта кагары берге херек. Ол боду база узун, шыырак, мөге чораан. Сөөлүнде Ак-Довуракка даг-дүгү комбинадының инженери тургаш, 1965 чылда республика Наадымынга алдарлыг мөге Сүүр-оол Ондар биле Михаил Сундуй-оол иелээн артканнар. Алдарлыг мөгеге арай-ла күш четпейн октаткан. Улаштыр хүрежип, хөй-хөй чедиишкиннерни чедип алырынга мөге Сүүр- оол бүзүреп, ону мактаан. Ынчалза-даа Михаил озал-ондакка таваржып, кемдээш, хүрешти каганы хомуданчыг. Тыва даг-дүгү комбинадының хүндүлүг инженери болуп, 72 харлап чорааш "бурганнаан".
База бир онзагай эживис Владимир Кара-Сал. Ол хол бөмбүүнге, хүрежиринге, үзүндү шиилерге генералдар ролю ойнаарынга кончуг ынак кижи. Сөөлүнде ол бодунуң күзелин чедип, езулуг генерал дужаалге чедир депшээн. Тываның ховар оолдарының бирээзи. Ол Россияның Федерация Чөвүлелиниң кежигүнү болбушаан, даштыкы чурттарга Россияның делегацияларынга кирип, Россияның адын төлээлеп чораанынга чоргаарланыр ужурлуг бис. Ол школачы чылдарында-ла тергиин спортчу болуп чораан. Володяның солагай холу-биле баастаарын кым-даа дозуп шыдавас турган. Аңаа чагыг езугаар көдүрүглер салып бээр эживис Биче-оол Онгай-оол чораан. Ол школачы чылдарында-ла «Сылдысчыгаш», «Тываның аныяктары», «Шын» солуннарга шүлүктер, чечен чугаалар бижиир турган. Ооң бижээн номнары номчукчуларга чоок, дыл-домаа билдингир, ханы уткалыг.
Арай эрте «аъдының бажы хоя» бергенинге хомудап чоруур бис.
Эжимни бодапкаш, бир таварылганы сактып кээр мен. Тээли хөлүнче кедээр талазындан кыжын доңмас кара-суглар агып кирип турары-биле ол талазының дожунуң кыдыы шала чиг, чамдык черлерде суг көстүп чыдар болгай. Ойнаарын доозупкаш, оолдар доштан уурук-сууруктап үнүп эгелээн. Мен арай озалдап, конькилерим чежип, чаданчып олурумда, кедээр таладан ашак кижи алгырып девидеп бадып олур. «Инээм хөл кыдыы дошче кире берди, дузалажып көрүңер» — деп, эгиш-тыныш-биле чугаалаарга, өөрлеримни кыйгырдым. Володя черле кашпагай болгаш өөрлерин мурнай халып келгеш, уг-биле дүшкен инек чанынче чоокшулааш, белинге чедир доштуг сугже ойлуп киргеш, бисти девидеткен. Хөй кижи инектиң мыйызындан, кудуруундан тыртып тургаш, эрик кыдыынче ушта тыртып эккелдивис. Ашак-даа аажок өөрүп, четтиргенин илеретти. Элээн каш хонганда, Володя «Тываның аныяктары» солунда бодунуң бижээни «Сугга дүшкен инекти камгалаан» деп материалын меңээ көргүскеш, «Маадыры сен болдур сен ийин» дээрге, солун маадыры болганымга аажок өөрүп, оон улаштыр «Сылдысчыгаш» солунунга бичии медээ хевирлиг материалдарны бижип эгелээн мен.
Эргим Владимир Кара-Салдың дүлгээзини-биле шору бижикчи апарып, «Шынның» арыннарынга материалдар бижип, сөөлгү үеде Тываның чогаалчылар эвилелиниң кежигүнү апарган мен.
1958 чылда сөөлгү коңгалаан бис. Бо чылын сөөлгү коңга байырлалынга аалдап баргаш, үениң сайзыраанын ынчангы ортумак школа дооскан үевис-биле бо үениң доозукчуларын деңней бодап келгеш, сагыш-сеткилим дойлуп, чалыы чараш оолдар, кыстарга сүт дег ак орукту, узун назынны, амыдырал-чуртталгазынга чайынналчак чедиишкиннерни чүрээмниң ханызындан күзедим.
Ким-оол САРЫГ-ДОНГАК, 85 харлыг хоочун башкы.
«Шын» №42 2024 чылдың июнь 8
