АЪТ БАЖЫ КАКПАС – бурун шагдан сагылга. Тыва кижиге аът чүгле мунар хөлгези эвес, а сүзүглелдиг малы, өңнүү, өнчүзү. Тывалар ынчангаш “Аъдың бажын какпа, адаң бажын каккан боор сен”, “Эки аът ээзинге эш” дижир. Ол езугаар тыва кижи эки аъды өлүрге, ооң бажын пар ыяшка азып, чалым хая кырынга чалап каар ужуру ол.
АЪТ ЧАЯРЫ – куда чаңчылы. Дүгдээшкин үезинде уругнуң улузунуң оолдуң талазындан бир-ле үнелиг чүвени холга ап, “чайып аар” чаңчыл. Ол эки сыдым аргамчы азы көгээр арага-даа бооп болур. А оолдуң төрелдери кыстың улузунга аът бээр чаңчыл база турган. Ол чүгле кижилерниң шыдал-быразындан хамааржыр турган.
АЪТ ЧОРУУ – тыва кижи аъттың дөрт чоруу дески боорун күзээр. Дөрт чоруу дээрге челер, маңнаар, чыраа, саяк дээни ол.
АРААЛЧЫ – аъттың эң ховар чоруу. Ындыг болганындан ол “аъттың дөрт чоруунга” кирбейн турар.
АЪТ ӨДЭЭ КЕВИРБЕС – харылзаа хевири. Удаа-дараа, үргүлчү аалдажыр азы “баар” дээн ышкаш.
АЪТ ДЕРИИ азы АЪТ ДЕРИИРИ – бурун шагдан чаңчыл. Тыва кижи аргалыг-ла болза, аъдын бүрүн дериг-херексел-биле четчелеп каастаар чаңчылдыг. Ол болза чүген, чулардан эгелээш, эзер, чонак, эзеңги, төрепчиге чедир аътты дериири болур.
АЪТ ЧАЗАКЧЫЗЫ – аът чарыжының үезинде маргылдааны, аът мунукчуларын аайлап-башкарар кижи.
АЪТ БАЖЫ МУНАР – чер чарып, тараа тарып турар үеде кошкан аъттар башкарары.
ААЛ – ийи-үш өрегеден тургустунган төрел бөлүк улустуң бир кодан
өглери.
ААЛ КОДАНЫ – бир эвес аал өдээ иштики девискээр болза, аал коданы чоок-кавы девискээри болур.
ААЛ ӨДЭЭ ТАВАРТПАС – хоруглуг сагылга. Тыва ужурда, чорумал кижи кандыг-бир аал өдээн хөме тавартып эртерге, ук аалдың ээлерин хүндүлеп көрбээни болур. Бир эвес чугула херээ чок болза, чорумал кижи ол аалды оюп эртер ужурлуг.
ААЛЧЕ ШААП КИРБЕС – хоруглуг сагылга. Тыва езуда аалче шаап кирбес: бир талазында, хүндүткел чок, ийи талазында, турамчык чорук деп санаттынар.
АЪДЫНЫҢ АСКЫН ТЫРТАР – эмин эрттир тенектенирин азы хөй чүве чугаалаарын шеглээр дээн уткалыг. Ындыг улусту “аас кевирбес, аксы дөспес” депчиге сөглээри база бар.
Ч.М. ЧҮЛДҮМНҮҢ
“Улусчу педагогикага ажыглаар чамдык сөстерниң, ужурларның чижек тайылбырлары” деп номудан.
"Шын" №44 2023 чылдың июнь 17