| КЫЗЫЛ КОЖУУННУҢ 80 ЧЫЛЫ |
Кызыл кожуун Тыва Республикада эң хөй чурттакчылыг улуг хемчээлдиг чер. Ол 1945 чылда тургустунган, ынчалза-даа ону 1957 чылда чок кылгаш, девискээрин Каа-Хем, Бии-Хем, Таңды болгаш Улуг-Хем кожууннарга үлештирген. Ооң соонда 1975 чылда катап тургускан, амгы үеде Баян-Кол, Кара-Хаак, Сукпак, Терлиг-Хая, Элегес-Аксы, Черби, Шамбалыг, Ээрбек болгаш Кур-Чер сумуларны база кожуун төвү Каа-Хем суурну каттыштырып турар.
Бо хүнде ол республиканың найысылалы Кызыл хоорайның чоогунда болгаш, ында улуг бүдүрүлгелер – хөмүр-даш уургайы, эът болбаазырадыр цехтер, ногаа шыгжамыры дээш кожууннуң социал-экономиказының бурунгаар сайзыралынга улуг салдарны чедирип турар өске-даа бүдүрүлгелер бар. Ол ышкаш республика болгаш кожуун чергелиг «Чедер» курорт ажылдап эгелээш, хөй санныг чоннуң кадыын экижидип турар.
Каа-Хем суурда хөй каът чаа бажыңнарлыг микрорайоннуң тудуун чорудуп, ында 825 олуттуг чаа школаны бо чылдың сентябрь 1-де ажыглалга киирген. Улуг хемчээлдиг «Тиилелге» деп адаар спорт-культура төвүнүң тудуу доостур четкен, удавас ажыглалга кирер.
Кызыл кожууннуң эң баштай тургустунганындан бээр 80 чыл болган оюн база кожууннуң малчыннарының Наадымын сентябрь 19-та Каа-Хем суурнуң ногаан шөлүнге байырлап эрттирген. Аңаа Тыва Республиканың Баштыңы Владислав Ховалыг кээп киришкеш, чыылган чонга байыр чедирип, социал амыдыралдың болгаш экономиканың аңгы-аңгы адырларында чедиишкинниг ажылдап чоруур кижилерге Чазактың хүндүлел, мактал бижиктерин тывыскан. Кызыл кожууннуң башты- ңы – Төлээлекчилер хуралының даргазы Елена Филиппова база чыылганнарга байыр чедирип, чылыг сөстерни, эки күзээшкиннерни чугаалаан. Шээр болгаш бода малдар өстүреринге көскү түңнелдерни чедип ап тургаш, «Кызыл кожууннуң чемпионнары» деп бедик атка төлептиг болган аныяк малчыннар электрогенераторлар болгаш акша сертификаттары-биле шаңнатканнар.
Хүндүлээчел ээлерлиг, чараштыр дерээн өглер мөөрейинге Сукпак сумузунуң төлээлери тиилекчи болганнар. Ийиги черни шамбалыгжылар ээлээн. Ча-биле борбаанды адар маргылдаага киришкен 10 ажыг кижиден Ээрбек суурдан Белек Дундуй-оол бирги черже үнген.
Юбилейлиг байырлалдың база малчыннар Наадымының программазы онзагай байлак болган. Байырлыг ажыдыышкын сумуларның болгаш Каа-Хем суурнуң албан-организацияларының коллективтериниң парад-чыскаалы-биле эгелээн соонда, бот-тывынгыр артистерниң, аныяктарның, өске черлерден келген аалчыларның танцы-самы ногаан шөлдү, сценаны каастаан.
Ооң-биле чергелештир уран-шеверлерниң кылган чүүлдериниң, аъш-чеминиң делгелгелери дээш өске-даа онзагай чүүлдерни чон сонуургап көөр аргалыг болган. Ол ышкаш спорттуң национал хевирлеринге маргылдааларны чыылган чон сонуургап көрген. Хол бөмбүү, шыдыраа маргылдааларынга аныяктар-даа, улуг назылыглар-даа идепкейлиг киришкен. Тыва өглерни дерип каастаанының мөөрейлери база солун болган. Бүдүн хүн дургузунда эрткен болуушкуннарны санап бижиири болдунмас. Ынчангаш чамдыктарын фото-чуруктар-биле көргүзерин оралдаштывыс.
Хенче-Кара МОНГУШ.
Авторнуң тырттырган чуруктары.
“Шын” №37 2025 чылдың сентябрь 25
