Авыралдыг аржаанымга, ырак-узактан чедип келдим,
Аъш-чемим өргүп, ак-көк кадаамны багладым.
Човулаңым сергедип, аарыымны арыгладып,
Чажыымны чалбарып, ачы-буяның диледим, аржааным.
Өршээ, өршээ, өршээ!!!
Тоолчургу чер Сүт-Хөл кожуунда Үстүү-Дөргүн аржаанынче дыштанып, оран-делегейниң чараш-каазын магадап көргенимни номчукчуга бараалгадыйн.
Аржаан чер иштинден үнүп чыдар анаа эвес, а хуулгаазын суг-дур! Чер иштинге ынчаар агып чорааш, сугга эсти бээр бүдүмелдерни бодунче сиңирип алыр. Ол аккан суг черниң бир-ле эртпес каъдынга чыглып келгеш, чугажак черден дештип, сыстып үнүп кээр. Ол сугга эзилген янзы-бүрү бүдүмелдер, газтар эм шынарны аңаа бээр. Аржааннарның янзы-бүрү амданнары, өңнери оон кончуг хамааржыр. Аржааннарның кандыг аарыгга дузалап турары ында кандыг бүдүмелдер сиңгенинден хамааржыр. Аржаанга кирген соонда, чылыгланыр, шугланыпкаш чыдар болза, дээштиг. Аржаанга баргаш, ону ижерде-даа, олче кирерде-даа, оран-таңдыга, чер-чурт ээлеринге эки чалбарып тейлеп, диленип мөргүүр, эки сөстерни чугаалаары чугула.
Үстүү-Дөргүн аржааны далай деңнелинден 1090 м бедикте, даглар аразында, хөй-ле чараш хадыңнарга бүргедип алган, оларның уннары черже ээлгири-биле саглаңгайнып бады келген, черден сыстып үнген аржаан суувустуң шылыраан шимээн-даажының аяннажылгазынга кижи таалап, аржаанның каракка көзүлбес кайгамчык чараш күчү-күжүнге сагыш-сеткил таалап, оожургалды алырын чугаалаксаан мен. Ол аржаанның ээзи кончуг чараш херээжен кижи дээрзин чугаа-сооттан билдим. Аржаан соок-даа болза, чымчак, гидрокарбонаттыг натрий, магний, кальций каттышкан холумактыг бооп турары-биле онзагай. Аржаанда чайгы пансионат, столовая ажылдап турар. Кадыын быжыктырар дээн дыштаныкчылар боттарының майгыннарын тип алган ол аржаан чоогунда чурттап турар.
Аржаанны ижер болгаш аңаа бүгү мага-боду-биле кирип, 15 минута үе иштинде каксыр. Аржаан кижиниң шимчениринге, чүрек-дамырларга болгаш дегдирген чөдүл-хакылга дузалыг база кандыг-даа кижиге дыштанып, эмненип алырынга таарымчалыг болуп турар. Ол кижиниң хан эргилдезин экижидип, сөөк-даяктың, шыңганнарның быжыгарынга, кижиниң күш кирип алырынга болгаш сагыш-сеткилди оожургадырынга онзагай болуп турар.
Бо аржаан нерв системазынга, шимчеп кылаштаар органнарга, семириир аарыгга болгаш бүдүмелдер солчулгазында үрелиишкин, бүүрек, кеш, тынар орган болгаш херээжен улустуң аарыгларынга, ижин-шөйүндү аарыынга база аллергияга дузалыг болуп турар.
Чамдык кижилерге: дегдирген соонда аарыгның өскерлиишкиннерлиг чадазы, чүректиң янзы-бүрү болгаш тыртта бээр аарыглар, иштиг-сааттыг херээженнерге, хан болгаш туберкулёз аарыгларга таарышпазын айтыр апаар.
Ооң-биле чергелештир ханының базыышкыны бедик улуска бодунга херек эмнерни ап чоруурун сүмелеп турар.
Аржаан Кара-Чыраа сумунуң Суг-Бажы суурдан ырак эвесте 16 км черде туруп турар. А оон ырак эвесте Барыын Саянның эң бедик бажы (3121 м) болгаш Тываның база бир ыдыктыг даа Кызыл-Тайга бар. Тывалар ону кызыл тайга дээр, ол арга-арыг-биле шыптынган, дагның ийинде калбак бүрүлүг кызыл дыттар үнүп турар, кажан ында мыйгак хараганнар чечектели бээрге, ол даг өкпең кызыл өң-биле шыптыныптар.
Оон ырак эвес черде Сүт-Хөл туруп турар. Сүт-Хөл барыын Саянның адырында, оон ырак эвесте шапкын суглуг Хемчик хем агып чыдар. Хөлдүң узуну барыын таладан чөөн талазынче 7–8 км, дооразы 2–2,5 км бооп турар. Хөлдүң эриктеринде калбак бүрүлүг дыттар, хөнү-сынныг шивилер, пөштер үнүп турар.
Бурун шагдан бээр Сүт-Хөл ыдыктыг чер бооп санадып келген. Аңаа хөлче кирип эштирин чөпшээревейн турар. Хөлдүң шак ол оожум амыр-дыжын үрептерге, дораан-на булуттар чыглып, долузун, чаашкынын кудуп эгелээр. Ол хөлдүң арыг-силиин Байкал хөл-биле деңнеп болур, хөлдү кым-даа хирлендирбес, аңаа богун арттырбас, ооң амыр-дыжын кым-даа үревес, хөл ыдыктыг чер болгай!
Хөл дугайында тоолчургу чугаалар хөй. Бурун шагда ол хөлге караң көрнүр, хам шуваганчы чурттап чораан. Ол Сүт-Хөлдүң оът-сигенинден эм-домнуг аржаанны хайындыргаш, ону хамның хуулгаазын күжү, көрүжү-биле тайгага чаңныкты дүжүрткен чүвең иргин. Бир катап ол шуваганчы хөлдүң суунче улуг доскаар сүттү чажыпкан. Улус эртенинде оттуп келгеш, кайгап ханмаан: хөл сүт-биле долган дег, ак чайт апарган болган. Оон бээр-ле сүт-хөл чоогунуң оът-сигенниг одар-белчиир черлериниң девискээринде оъттаан инектерниң сүдү элбек, хоюг боорун чону эскерип көргеннер.
База бир тоолчургу чугааны көрээлиңер. Хөлдүң ханы черинде чажыт буга чурттап турарын төөгүп турар. Ол буга бир шагда хөлден үнүп келгеш, бодунуң ханы-биле улусту коргунчуг аарыглардан эмнеп, камгалаар турган дээр. Буга хөлдүң кырынга хаая көстүп кээр, кажан ол хөлге эштип турда, хөл калчаалыы-биле шимээргеп, хайнып, күштүг хаттың киткээшкини эриин ажыр мөөреп, хөлдүң суун ооң эриинден оранчок чалгыдыптар турган деп тоолчургу чугаалар бистиң аравыста арткан.
Тывавыста аржаан сугларывыс, хөлдеривис хөй. Олар шупту эм-таң шынарлыг болганы-биле, чонну хүлээп ап, улус кадыкшылын быжыктырып турарлар.
Раиса ОНДАР, ТР-ниң улустуң башкызы, РФ-тиң журналистер болгаш Тываның чогаалчылар эвилелдериниң кежигүнү.
Авторнуң тырттырган чуруу.
“Шын” №31 2025 чылдың август 14
